„Na wojnie manicure chroni paznokcie przed urazami i tym, czego używamy do czyszczenia broni”. Olga Bihar, artylerzystka

Samochód jedzie szybko. Mam wrażenie, że unosimy się na powierzchni, płyniemy przez piasek i pył, który oderwał się od naszych kół. Zakrywam nos szalikiem, mrużę oczy. Okna mamy uchylone, by na czas usłyszeć dźwięk metalowego szerszenia - drona z ładunkiem wybuchowym. 

Wiem, że rozciągnięta wzdłuż całej drogi siatka antydronowa może nas nie uratować. Rosjanie wiedzą, że to tędy przebiega droga ewakuacji. Szukają dziur i luk w siatce, wlatują w tunel dronem, wyłączają terkoczące silniki, przysiadają na ziemi i czekają. Kiedy zjawi się w pobliżu samochód, operator podrywa drona i uderza w przejeżdżający pojazd.

Nerwowo nasłuchuję dźwięków zza okna, ale w uszach jedynie huczy mi wiatr. Po chwili dostrzegam niknące światła terenówki przed nami. Myślę, że to dobrze. To znaczy, że nie wisi nad nami żaden dron kamikadze, bo przecież już dawno rąbnąłby w nich.

- W Marbelli jadłem najlepsze owoce morza - słyszę rozmowę Eryka z kolegą na przednim siedzeniu. - Pojechałbym nad morze. W ogóle lubię hiszpańską kuchnię, jest taka kolorowa.

Pędzimy polną drogą w kierunku punktu stabilizacyjnego, oddalonego jakieś 10 kilometrów od linii frontu. Jesteśmy w zasięgu dronów, artylerii, i wszystkiego, co Rosjanie wymyślili do zabijania. A żołnierze rozmawiają o tłuściutkiej paelli.

‍

Droga zdaje się nie mieć końca, a ja kompletnie tracę orientację - czy jedziemy na północ, czy na południe? Na pewno jedziemy długo, bo kiedy docieramy na miejsce, jest już kompletnie ciemno. Gdzieś nad moją głową słyszę metaliczny dźwięk.

- Do blindaża! - krzyczy Eryk i popycha mnie w kierunku zamaskowanego siatką i gałęziami wejścia pod ziemię. Słyszę trzask samochodowych drzwi, trzask szyszek pod nogami, odjeżdżające z rykiem silnika auto. Ktoś łapie mnie za rękę i wciąga do środka, do ukrytego pod ziemią drewnianego labiryntu.

Kiedy ciśnienie spada i znikają mroczki przed oczyma, dostrzegam podziemną fortecę. Korytarze ciągną się dziesiątkami metrów, klucząc między salami operacyjnymi, miejscami odpoczynku po zabiegu, magazynami, kuchnią, toaletami… Na ścianie dostrzegam mapę, schemat tego labiryntu, i rozumiem, że dziś nie tylko ja się tutaj zgubię.

- Weszliście w przestrzeń operacyjną Służby Medycznej Trzeciej Brygady Szturmowej - mówi do mnie z powagą pulchny mężczyzna - Od tej pory, poważnie, słuchajcie każdego rozkazu, bo od tego zależy wasze życie. I nasze też. 

- Co to było? - pytam go.

- Gdzie, na niebie? Szahed. Ostatnio uderzają w nasze pozycje - pulchny odpowiada kompletnie bez emocji i skinieniem dłoni zachęca nas, by iść za nim.

Wchodzimy do kuchni, w której kilku żołnierzy właśnie je kolację - kaszę gryczaną z mięsem i ciemnobrązowym sosem. Jak w domu. Witamy się z nimi skinieniem głowy. Stoją tu dwie lodówki, spiżarka z konserwami, słodyczami, przekąskami, herbata i kawa. W dużym pudełku z przezroczystym wieczkiem dostrzegam świeżutkie ciasto, pewnie upieczone przez wolontariuszy. 

- Chcecie kawy? - pyta z uśmiechem Eryk, który nagle zjawia się w kuchni. Musiał odstawić samochód kawałek dalej, by nie przyciągał dronowych oczu zbyt blisko wejścia od podziemnej fortecy. 

W jego błękitnych oczach widzę potworne zmęczenie, dobroć i lata przesiedziane na wojnie. Eryk pochodzi z Krymu. Urodził się w Sewastopolu, więc już w 2014 roku zrozumiał, co to znaczy stracić dom. Choć wtedy żył w Kijowie z rodziną, postanowił dołączyć jako ochotnik do armii, by spróbować odbić okupowane terytoria. Brał udział w wyzwoleniu Mariupola i Marijanki, był w Kotle Iłowajskim. Rok później wrócił do życia cywilnego. Rozpoczął studia na kierunku wychowanie fizyczne, trenował sportowców w podnoszeniu ciężarów. Pełnowymiarowa wojna zastała go w Irpieniu. Zdążył wywieźć swoich bliskich na Zakarpacie, by wrócić i wziąć udział w walkach o obronę ukraińskiej stolicy.

- Moje mieszkanie znalazło się w okupowanej części Irpienia - Eryk prostuje się na krześle, jakby to wszystko zdarzyło się wieki temu. - zacząłem współpracować z siłami specjalnymi. Znałem miasto, wiedziałem, gdzie oni mogą się ukrywać, czy przechować sprzęt wojskowy. Kiedy wygnaliśmy ich w  końcu z Kijowa, pojechałem na Zaporoże.

Eryk trafia do batalionu obrony terytorialnej „Dnipro Azow”, który wkrótce wejdzie w skład Trzeciej Szturmowej Brygady. Zaczyna od piechoty, poznając na własnej skórze, czym są okopy na pierwszej linii frontu. Zaczyna rozumieć, jak ważne jest, by każda jednostka miała swoje zabezpieczenie medyczne. Kiedy tylko może, uczy się medycyny taktycznej, by w warunkach bojowych udzielać pierwszej pomocy. Nie boi się krwi, nie boi się zostać ranny, kontroluje swój strach. 

- Trafiłem na bardzo gorący odcinek. W jednej chwili mieliśmy jedenastu rannych, niektórzy w bardzo ciężkim stanie. Łatałem dziury, zakładałem opaski uciskowe, ale w końcu i ja oberwałem. To był straszny moment - oczy Eryka błyszczą w półmroku. - Wywieźliśmy wszystkich. Ja miałem lekki wstrząs mózgu, ale poczułem silny wystrzał endorfin, byłem jak na haju. Udało mi się uratować tyle osób! Podjąłem decyzję, że chcę zacząć działać jako medyk bojowy.

Z granatnikiem na plecach i apteczką szedł ramię w ramię z żołnierzami na zadania bojowe. Brał udział w obronie Awdijiwki, która zdziesiątkowała brygadę do tego stopnia, że bataliony zostały wycofane z walk na kilka tygodni. Wówczas Eryk zaczął szkolić żołnierzy z udzielania pierwszej pomocy sobie i rannym kolegom.

Bo nic tak go nie boli, kiedy widzi niepotrzebne amputacje, bo ktoś założył opaskę uciskową, chociaż nie było takiej konieczności, ale noga z zatrzymanym krążeniem po wielu godzinach po prostu obumarła. Albo kiedy przywożą rannego, któremu nie można już pomóc, a śmierć można było zatrzymać jeszcze w okopie

Eryk tak poważnie podszedł do tematu, że dziś w tej drewnianej, podziemnej fortecy, jest zastępcą naczelnika. 

- New York Times napisał, że Putin boi się Biłeckiego - zagaduję

- Biłecki to człowiek, z którym w 2014 zwalniałem Mariupol. To człowiek, który był w najgorętszych miejscach frontu z bronią w ręku. To człowiek, za jakiego jestem gotowy walczyć. Wszyscy w niego wierzymy i dlatego stworzyliśmy silną brygadę - odpowiada Eryk. - Dzięki dobremu liderowi nie oddajemy nawet kawałka ziemi bez walki. Brygada stała się korpusem, to ogromna ilość żołnierzy. Dlatego Putin się nas boi.

Wielu żołnierzy „Trójki” podkreśla, że dowódcy w brygadzie, śladem Andrija Biłeckiego, przechodzą bojowy szlak od piechoty do dowódców. Każdy dowódca wie, z czym zmaga się piechota, czym są okopy. Dużo łatwiej jest zarządzać maszyną, którą się rozumie w najmniejszych detalach. I dlatego ta maszyna staje się coraz silniejsza. Eryk uważa, że to jedyny sposób, by obronić niepodległość, a z czasem też odbić okupowane terytoria. Ukraina musi zbudować silną i nowoczesną armię, aby nikt nigdy więcej nie odważył się na nią napaść. Jego zdaniem negocjacje służą tylko po to, by do domu wracali żołnierze z rosyjskiej niewoli. 

- Mamy rannego - w kuchni zjawia się Pulchny. Podrywamy się na równe nogi. - Stan lekki.

Ruszamy w kierunku wejścia do blindaża. Ekipa przygotowuje się na przyjęcie pacjenta - sprawdzają sprzęt, zakładają gumowe rękawiczki. Ktoś zapala lampy z czerwonymi żarówkami, bo dzięki temu, kiedy otworzą się drzwi na zewnątrz nie przedostanie się zbyt dużo światła. To czerwone jest mniej widoczne. Wszyscy nagle milkną, słychać jedynie szepty. Przy laptopie siedzi kobieta i notuje to, co wiemy z komunikacji radiowej: rana brzucha, opatrunek okluzyjny, pacjent przytomny. Rana brzucha może wyglądać niepozornie, na początku nie dawać złych objawów. Ale jeśli żołnierz ma nawet maleńką dziurkę w płucu jest w śmiertelnym niebezpieczeństwie. Zagraża mu jeden zabójców pola walki: odma płucna.

Gdzieś ponad wejściem do blindaża, słyszę wibrację - w naszym kierunku zbliża się samochód. Ktoś podbiega do drzwi, a medycy stają przy leżance, na której za chwilę położą rannego. Drzwi uchylają się, do środka wpada dwoje medyków, niski brodacz i drobna blondynka. Pomiędzy nimi kuśtyka młody chłopak w bokserkach i t-shircie. Medycy przejmują rannego, zamykają drzwi i zapalają jarzeniówki. Wraca rumor, wymiana komunikatów, ktoś podciąga mobilny sprzęt do wykonania prześwietlenia, by zobaczyć jak głęboko w brzuchu utknął odłamek po wybuchu drona kamikadze. 

- Gdzie cię boli? - pyta jeden z medyków. - Podawaliście mu jakieś leki? 

Żołnierze, którzy przynieśli rannego, stają niemal na baczność pod ścianą. Odpowiadają na pytania, a potem milkną, wlepiając wzrok w ratowników. Czekają, co będzie z kolegą. Mały kawałek metalu widać od razu na zdjęciu rentgenowskim, nad którym nachyla się kilka osób. Czytam z ich twarzy, że będzie dobrze.

Wokół chłopaka medycy pracują, jak mrówki. Szybko, sprawnie, zgodnie z protokołem, bez zbędnego kombinowania. Po kolei sprawdzana jest każda część ciała, bo podczas ewakuacji medycy bojowi mogli coś przeoczyć. Cała procedura trwa kilkanaście minut. W końcu pada decyzja: pacjent stabilny, należy zmienić opatrunek i przygotować go na ewakuację do szpitala, gdzie usuną odłamek. Dwójka medyków odmeldowuje się, na chwilę jarzeniówki zastępuje czerwone światło, by mogli wyjść z blindaża i wrócić na dyżur. Znowu zapada cisza. Ale nieprzyjemna i niewygodna, bo w każdej chwili może ją przerwać dźwięk wojskowego pick-upa, który przywiezie tu niespodziewanie rannego wojownika.  

- Czym jest niepodległość? - Eryk bierze łyk już chłodnej kawy, zanim odpowie na moje ostatnie pytanie. - To wolność. Wolność wyboru. Wolność wyboru sposobu życia. Wolność to też to, że mogę z bronią w ręku o tę niepodległość walczyć.

Na froncie ukraiński poeta, pisarz, muzyk i ekoaktywista Pawło Wyszebaba jest od początku pełnoskalowej inwazji. Dziś jest moździerzystą w baterii „Minotaur” 68. Brygady Jegrów.
Jego tom poezji „Tylko nie pisz mi o wojnie” stał się w Ukrainie absolutnym bestsellerem, a wiersz „Do córki” przetłumaczono na osiemnaście języków.

„Długo szukałem własnej częstotliwości”

— Moje rozważania — czy wstąpić do wojska, czy nie, nie mając żadnego doświadczenia wojskowego ani bojowego, trwały około pół godziny — wspomina wydarzenia z 24 lutego 2022 roku Pawło Wyszebaba. — Nie miałem pojęcia, czym jest wojsko, a ponadto od czasów Majdanu, po wydarzeniach na ulicy Hruszewskiego, nie widzę na jedno oko. Pamiętam, jak stałem na balkonie i obserwowałem, jak sąsiedzi w pośpiechu wrzucają rzeczy do samochodu i odjeżdżają — i zrozumiałem, że nie mogę zrobić tego samego. Nie potępiam nikogo, ale ja nie mogłem. Wywiózłem więc z Kijowa pięcioletnią córkę i żonę z rodzicami, a sam poszedłem do punktu poborowego.

Mieliśmy wcześniej spakowane walizki, pełny bak paliwa. I chociaż nie znajdowałem logicznych argumentów, dlaczego Putin miałby rozpocząć pełną inwazję (wydawało mi się, że w tamtym czasie, w kontekście stopniowo rosnącej popularności prorosyjskich sił w Ukrainie, Rosja mogłaby postawić na przejęcie naszego kraju drogą polityczną), nie można było wykluczyć takiego scenariusza. Rozumiałem, z kim mamy do czynienia.

W 2014 roku Pańskie rodzinne miasto, Kramatorsk, przez trzy miesiące było pod okupacją‍

Tak, w okupacji znaleźli się moja mama, siostra i dziadek. Wtedy od razu przeszedłem na język ukraiński. Wcześniej mówiłem po rosyjsku i nawet broniłem swojego przekonania, że patriota Ukrainy może być rosyjskojęzyczny. Ale kiedy na żywo zobaczyłem, jak uzbrojeni Rosjanie zajmują ratusz w Kramatorsku z hasłami: „Mówimy tym samym językiem”, postanowiłem, że nie chcę dawać im tego argumentu. W twórczości okazało się to trudniejsze niż w codziennym życiu.

To tak, jakby twój odtwarzacz był ustawiony na jedną częstotliwość, a ty nagle przełączasz się na inną — i słyszysz tylko szum.

Długo szukałem własnej częstotliwości, żeby usłyszeć muzykę języka ukraińskiego i potrafić ją odtworzyć. Dopiero w 2017 roku napisałem wiersz „Obrazy” — to była pierwsza praca po ukraińsku, której nie miałem ochoty wyrzucić do kosza. Dziś czuję, że w języku ukraińskim odnalazłem siebie w pełni.

Od razu przyjęto Pana do wojska?

Nie. W Kijowie, gdy dowiedziano się o mojej ślepocie na jedno oko i braku służby wojskowej, odmówiono. Wtedy, z polecenia znajomych, pojechałem do Tarnopola, gdzie wówczas przyjmowano wszystkich — i tak trafiłem do 68. Samodzielnej Brygady Jegrów. Już 21 marca byliśmy w obwodzie donieckim.

Wtedy zrozumiałem, że walczyć można nauczyć się tylko na wojnie.

Przygotowanie na poligonie, choćby najlepsze, nie da tego, co najważniejsze — odporności na stres. Pewne umiejętności można doprowadzić do automatyzmu, ale niewiele pomogą, jeśli w sytuacji ekstremalnej nie potrafisz zachować zimnej krwi. Całe życie uczyłem się pracy z emocjami poprzez medytacje i inne praktyki — i to ostatecznie bardzo mi na wojnie pomogło.

To, co zobaczył Pan na froncie, było szokiem?

To, co tam zobaczyłem, rzeczywiście bardzo różniło się od mojego wyobrażenia o wojnie, ukształtowanego na literaturze o I i II wojnie światowej oraz na kinie.

Największym odkryciem było to, że wojsko to państwo w państwie. To struktura, w której działają ludzie niemal wszystkich możliwych profesji — są tu medycy, księgowi, kadrowcy, osoby odpowiedzialne za magazyny i sprzątanie.

Zapewne tylko około dziesięciu procent żołnierzy wchodzi w bezpośredni kontakt z wrogiem. Na przykład teraz jestem moździerzystą i moim zadaniem jest nie dopuścić do kontaktu naszej piechoty z Rosjanami. Obsługa moździerza musi natychmiast reagować na działania szturmowe przeciwnika: przycisnąć Rosjan do ziemi, umożliwić naszym dronom dolot i dać innym pododdziałom czas na przygotowanie się do walki. Dlatego większość żołnierzy nie siedzi w okopach — ale ich praca jest nakierowana na to, by uchronić braci z pierwszej linii, na tzw. „zerze”.

Początkowo, wbrew moim prośbom, wpisano mnie jako kancelistę. Spędziłem na tym stanowisku dwa tygodnie i okazałem się skrajnie nieefektywny — zdążyłem nawet zdemotywować kolegów, mówiąc im, żeby nie liczyli na wypłaty, bo trwa wojna (naprawdę tak myślałem, więc wiadomość, że będą nam płacić — i to całkiem nieźle — była miłą niespodzianką). Ostatecznie uciekłem z kancelarii i zostałem pomocnikiem karabinu maszynowego. I nie żałuję, bo zacząłem brać bezpośredni udział w działaniach bojowych.

„Każda odporność na stres ma granice”

Nie boi się Pan?

Strach jest zawsze. Jeśli go nie ma, uważa się to za odchylenie. Strach to adrenalina i dopamina, które pomagają przetrwać, poprawiają funkcje poznawcze, dzięki czemu ciało i mózg pracują na maksimum. W takich momentach poprawia mi się nawet wzrok. Ale pytanie brzmi: jak tym strachem zarządzać.

Jeden z naszych dowódców powiedział kiedyś: „Patrz w ciemność nie jak ofiara, lecz jak drapieżnik. Ty się boisz, ale wróg też się boi. Wróg jest niebezpieczny, ale ty również. Bądź w roli nie tego, kto się boi, lecz tego, kogo trzeba się bać”.

Nazywam to nastawieniem wojownika — i to działa. Zawsze polecam to podejście braciom z oddziału, którzy nie wiedzą, jak radzić sobie z emocjami.

A jak poradzić sobie z emocjami, gdy przeżywa się stratę?

Jest moment, który wciąż wypływa w pamięci za każdym razem, gdy słyszę słowo „wojna” lub „straty”. W moim nowym tomie będą temu poświęcone trzy wiersze. 5 września 2022 roku zginęło trzynastu moich towarzyszy broni. To był atak rakietowy na nasz węzeł łączności pod Wuhłedarem, naprowadzony przez Amerykanina, który przyjechał do wsi Bohojawlenka miesiąc przed pełnoskalową inwazją pod pozorem wolontariusza. Później, gdy wieś zajęli Rosjanie, wystąpił na konferencji prasowej w Moskwie i opowiedział, że naprowadzał rakiety na nasze pozycje. Byłem trzysta metrów od miejsca uderzenia i potem wszystkich odkopaliśmy… W tamtym momencie zrozumiałem, że każda odporność na stres ma granice.

Nie da się być przygotowanym na to, że przyjdzie ci odgrzebywać ciała ludzi, z którymi dzień wcześniej szczerze rozmawiałeś i którzy byli ci nawet bliżsi niż przyjaciele.

Ten „przylot” wydarzył się w nocy, kiedy nasza brygada przechodziła na inne szyfrowanie, a konieczność dokończenia procesu trochę odciągnęła mnie od pierwszego szoku. Potem pomogła twórczość. To mój sposób radzenia sobie z traumą.

„Godzę się z tym światem i z chaosem, który się w nim dzieje, przy biurku. Jeśli się nie pogodziłem — znaczy, że za mało popracowałem.”
Wielu krzyczy o swoim bólu poprzez twórczość, a ja raczej próbuję zrozumieć, jak ten ból pokonać — i chcę o tym opowiedzieć czytelnikowi. Piszę wtedy, gdy sam muszę znaleźć wyjście. Jak mówi Lubko Deresz, wydobywam ze ciemności światło.

Niestety, jest już cała lista ukraińskich pisarzy zabitych przez Rosjan. Z kimś z nich znał się Pan osobiście?

Tak, znałem poetę i pisarza Bohdana Sluszczynskiego, który zginął w Mariupolu podczas ostrzału. Był dziekanem mojego wydziału na Mariupolskim Uniwersytecie Państwowym. Z Maksymem Krywcowem poznaliśmy się już w czasie wojny, na Książkowym Arsenale. Był wyjątkową osobą i naprawdę wybitnym poetą. To, że nie otrzymał za życia wystarczającego uznania, nazywam ślepotą naszego społeczeństwa. Gdy dowiedziałem się o jego śmierci, zacząłem gorączkowo szukać telefonu do jego brygady — chciałem usłyszeć, że to jakaś pomyłka. Potem się zatrzymałem: co ja robię? Po co próbuję zaprzeczać rzeczywistości?

Czy pracuje Pan z psychoterapeutą? Wielu żołnierzy nie chce prosić o pomoc, bo uważa, że lekarz, który nie był na wojnie, ich nie zrozumie.

W rzeczywistości nie jest potrzebne, by lekarz rozumiał. Zadaniem psychoterapeuty nie jest zrozumieć, co czujesz, lecz nauczyć technik, które pomogą ci żyć z twoją traumą. Był okres, gdy samo słowo „zabity” natychmiast przenosiło mnie w przeszłość, gdzie odkopuję poległego przyjaciela. Teraz, także dzięki pracy z psychologiem, nauczyłem się sobie z tym radzić.

Znaczna część ludzi, których spotykam w wojsku, ma zbyt małą wiedzę o tym, jak pracować z własnymi emocjami — i jest im bardzo trudno. A nie wiadomo, kto jakiej pomocy potrzebuje — czy psychologa, czy psychoterapeuty, czy psychiatry. Czy dana osoba potrafi samodzielnie pokonać negatywne skutki, nie wyrządzając sobie krzywdy. Stąd załamania, zaburzenia psychiczne, a nawet samobójstwa. O tych ostatnich nie zwykło się mówić, ale one na froncie są. Samobójstwa zdarzają się w każdej brygadzie. I najwięcej było ich w 2022 roku.

Latem 2022 roku w jednej z brygad zastrzelił się dowódca kompanii. Dzień wcześniej zginęło kilku jego chłopaków. To nie była jego wina, ale w liście pożegnalnym napisał: „Wybaczcie mi, że nie uchroniłem życia”. Młody dowódca, którego wszyscy szanowali.

W rzeczywistości większość dowódców to wczorajsi cywile, którzy co najwyżej skończyli wojskowe przysposobienie przy uczelni. I tutaj kładzie się na nich odpowiedzialność za życie ludzi — odważnych, wspaniałych chłopaków, którzy, niestety, giną. Jak z tym żyć? Albo niedawno moi towarzysze Wołodia i Pawło poszli na pozycje i w nogę Pawła trafił wrogi dron FPV. Wołodia udzielił mu pierwszej pomocy, ale ewakuacja była niemożliwa; raz przebiegali pod drzewami, raz korzystali z maszyny budowlanej, starając się nie wejść w pole widzenia wrogiego drona nocnego. W pewnym momencie Wołodia po prostu ułożył Pawła w zadrzewieniu — ten był już blady, stracił dużo krwi. Na szczęście obaj przeżyli. Później Wołodia opowiadał, że po prostu ukląkł i modlił się, żeby Pawło przeżył. „Gdyby nie przeżył, nie wiem, co bym ze sobą zrobił — mówił. — Nigdy bym sobie tego nie wybaczył”.

Psychologiczne wsparcie jest potrzebne wszystkim — i tym, którzy teraz walczą, i tym, którzy odchodzą z wojska. Dla wszystkich, którzy są zwalniani ze służby, powinna być obowiązkowa diagnoza psychiatryczna — oraz elektroniczna baza, w której odnotowuje się, czego kto potrzebuje: kto ma skutki długotrwałego stresu, kto PTSD, a kto zaburzenia psychiczne. Po to, by pomoc była na czas. Na razie nikt nikogo nie sprawdza — człowiek po prostu zdejmuje hełm i wraca do życia cywilnego. I nie wiadomo, kto z tych ludzi może być niebezpieczny — zarówno dla otoczenia, jak i dla siebie.

Wojna wpływa na wszystkich. Przez długotrwały stres pojawiły się u mnie problemy poznawcze: pogarsza się pamięć, czasem nie potrafię przypomnieć sobie elementarnych słów. Jako pisarz zawsze pracowałem ze słownikami, ale jeśli wcześniej robiłem to, by wzbogacić język, to teraz — żeby przypomnieć sobie słowo, które wypadło z głowy. Pozostaje mieć nadzieję, że po wojnie funkcje poznawcze się odbudują.

Kiedyś powiedział Pan, że horyzont planowania to dwa tygodnie. Mówi się, że niemożność planowania to prosta droga do zaburzeń psychicznych.

W moim nowym tomie jest wiersz: „Zniknęły powiadomienia i zapowiedzi na tydzień, na rok, w ogóle na przyszłość…”. Osobiście od 2022 roku jestem nastawiony na długą wojnę. Kiedy wielu osobom wygodniej było wierzyć w bajki o „dwóch–trzech tygodniach”, powiedziałem, że moim zdaniem to potrwa około siedmiu lat — i spadła na mnie fala hejtu. Moje zdanie się nie zmieniło — wojna będzie trwać i rozleje się na inne kraje. W takich warunkach jedyne, co mogę planować, to jak zwiększyć skuteczność mojego pododdziału, jak przeciwstawiać się wrogim dronom FPV. Teraz przechodzę szkolenie z lądowych systemów robotycznych. Jeśli ta wojna jest na dekady, musimy uczyć się w niej żyć: uczyć uczniów montowania i pilotowania dronów, wciągać do wojska więcej ludzi — w tym kobiety, które mogłyby być bardzo efektywne. Może nawet płacić im więcej — byle przychodziły. Już nie wspominam o medycynie taktycznej, której podstawy każdy powinien mieć „z defaultu”. Takie planowanie jest dziś dla mnie zrozumiałe.

A poza tym mam tylko jeden plan — tworzyć, nie wciskać pauzy w życiu. Pisanie to mój sposób podtrzymywania równowagi psychicznej. Jeśli nie piszę, mam wrażenie, że nie adaptuję się do życia w tym świecie.

To zresztą główna metafora mojego nowego tomu pt. „Marginalia” — czyli notatki na marginesach. Wydaje się, że teraz jakby stoimy na poboczu cywilizacji, na poboczu normalnego życia.

Nasze zadanie — przetrwać, jak w najciemniejszych czasach ludzkości.
W nowej książce na każdy temat napisałem po trzy wiersze, z trzech punktów widzenia: tak jak moździerzyści wyznaczają punkt za pomocą trzech współrzędnych (x, y, h), tak autor odnajduje siebie w tej przestrzeni — i uczy się w niej żyć.

Zdjęcia z prywatnego archiwum

Nadia Syrowatko, matka trójki dzieci, pedagog, została instruktorką sanitarną 21 Oddzielnej Brygady Zmechanizowanej i od pół roku przebywa w strefie działań wojennych. Jej mąż Wołodymyr Syrowatko, weteran, jest teraz w domu – wychowuje synów. Sześć lat temu, gdy sam był na linii ognia, za jednym razem adoptowali trzech chłopców. Ukraińskie media pisały i kręciły o nich reportaże. Teraz na froncie jest Nadia.

Jeśli uratujesz mu życie, adoptujemy dziecko

– Co najmniej raz w tygodniu mamy z synami wideokonferencję – mówi Nadia. – To zasada obowiązuje u nas od czasów, gdy na wojnie był ich tata. Przyzwyczaili się już, że jedno z rodziców jest na froncie. Kiedy w 2015 r. mąż wrócił do domu po Iłowajśku [bitwa pod Iłowajśkiem w obwodzie donieckim, stoczona między 6 a 31 sierpnia 2014 r., była jedną z najkrwawszych bitew wojny w Donbasie – red.], zmusiłam go do złożenia obietnicy, że już nie pójdzie na wojnę.

Właściwie decyzję o adopcji podjęliśmy w kontekście tamych wydarzeń. Pewnej nocy zadzwonił do mnie towarzysz broni Wołodymyra i powiedział, że męża cudem odkopano po ostrzale z Gradów [Grady to mobilne wyrzutnie rakiet – red]. Wtedy, modląc się, poprzysięgłam sobie: „Boże, jeśli ocalisz mu życie, adoptujemy dziecko”. Potem okazało się, że Wołodymyr też o tym myślał. Po śmierci swoich młodych towarzyszy broni powiedział: „Nie zdążyli nawet mieć dzieci, nie zostawili po sobie nikogo. Chciałbym, żebyśmy mieli dzieci”. Uznaliśmy, że nie ma sensu tracić czasu, sił i nerwów na bezskuteczne próby zajścia w ciążę, skoro są dzieci, które potrzebują miłości.

Kateryna Kopanieva: – Powiedziałaś kiedyś, że swoje dziecko rozpoznasz od razu...

Nadia Syrowatko: – Tak. Kiedy po roku oczekiwania przyjechaliśmy z mężem do Odesy, dano nam dwie grube teczki ze zdjęciami dzieci. Mąż przeglądał jedną, ja drugą. Zobaczyłam pewnego chłopca i serce mi zamarło. „Jaki piękny” – pomyślałam. W tym momencie mąż pokazuje mi innego chłopca ze swojej teczki, który mu się spodobał. Okazało się, że ci chłopcy są braćmi, a mają jeszcze jednego brata. Artem miał wtedy pięć lat, Maksym cztery, a Mikołaj tylko 2 i 8 miesięcy. Poczuliśmy, że to nasze dzieci. Nie da się tego wyjaśnić. Po prostu wiesz – i tyle.

Jak to jest nagle zostać mamą trójki dzieci?

Najtrudniejsze było nawet nie z dziećmi, ale ze społeczeństwem, któremu musieliśmy stawić czoło. Za demonstracyjną tolerancją i: „Och, jacy jesteście wspaniali!” często kryje się potępienie i milion nieproszonych rad. Bo dla społeczeństwa – a nawet dla twoich bliskich – to są „niewygodne” dzieci, które nie spełniają ich oczekiwań. To nie są aniołki z Instagrama, ale chłopcy, którzy nauczyli się nie tyle żyć, co przetrwać.

Jeden z naszych synów bił inne dzieci, a jednocześnie nazywał je przyjaciółmi, ponieważ sam był wcześniej bity i mówiono mu: „Jestem twoim przyjacielem”. I doszedł do wniosku, że przyjaciel to ten, kto bije

Chłopcy nie czuli się braćmi, bo pojęcia braterstwa i bliskości były nieobecne w ich życiu. „Zadawaj się z tym, kto pomoże ci przetrwać”, „podporządkuj się silniejszym”, „zniszcz tego, kto stanowi dla ciebie konkurencję” – takie były ich „podstawowe nastawienia”. Bóg jeden wie, ile czasu i wysiłku kosztowało nas to, by to zmienić. Te dzieci żyły w strasznym świecie, który stworzyli dla nich dorośli. A potem dorośli – tylko już inni – chcieli, żeby były delikatnymi i grzecznymi aniołkami. Z powodu zawyżonych oczekiwań wobec nich niemal przestałam kontaktować się nawet z moimi rodzicami, którzy chcieli mieć bardziej „odpowiednich” wnuków.

Chłopcy bawili się w nieodpowiednie już dla ich wieku gry, w które wcześniej się nie bawili, opanowywali rzeczy, które na pierwszy rzut oka wydawały się elementarne. Stopniowo wspomnienia o przeszłości zniknęły, a na ich miejsce przyszły nowe – w szczególności takie, których w rzeczywistości nie było. Na przykład dzieci zaczęły pytać, czy karmiłam je piersią, kiedy je urodziłam. Nigdy nie ukrywaliśmy prawdy, ale to, co było „przed nami”, zostało zapomniane.

Za granicą zaczęło mi się podobać. I się przestraszyłam

Kiedy rozpoczęła się rosyjska inwazja, wywieźliście dzieci do Wielkiej Brytanii?

Wyjechaliśmy po rosyjskim ataku na dom oficerski w Winnicy, który znajduje się obok naszego domu [ten atak rakietowy 14 lipca 2022 r. pochłonął życie 27 osób, ponad 200 zostało rannych – aut.]. Mój mąż poszedł na wojnę już pierwszego dnia. „Rozumiesz, że muszę iść?” – zapytał. Nie miałam nic do powiedzenia. Był w różnych gorących punktach, a my zostaliśmy w domu.

Wcześniej zajmowałam się dziećmi i pracowałam w prywatnej szkole, z której, nawiasem mówiąc, chcieli mnie zwolnić za „nadmierny patriotyzm”

Pewnego razu poprosiłam uczniów ostatnich klas, by zachowywali się godnie podczas odgrywania hymnu Ukrainy, i przypomniałam im, że od 2014 roku w kraju trwa wojna. To nie spodobało się ich rodzicom. Poproszono mnie, abym „nie straszyła dzieci słowem »wojna«”. Po 24 lutego 2022 r. z jakiegoś powodu zrezygnowano ze zwolnienia mnie.

14 lipca 2022 r. moje dzieci widziały na niebie dwie rakiety, które kilka sekund później uderzyły w dom oficerów. Po tym wydarzeniu młodszy syn zaczął mieć ataki paniki, podczas których nie mógł oddychać. Uznaliśmy, że dzieci trzeba wywieźć. Rodzina jednego z braci męża znalazła się wtedy pod okupacją i Rosjanie ich rozstrzelali… Mąż bał się o nasze bezpieczeństwo.

Do Wielkiej Brytanii przyjechaliśmy, podobnie jak większość Ukraińców, w ramach programu Homes for Ukraine; pomogła nam anglikańska parafia w południowo-wschodniej Anglii. Już dwa miesiące po przyjeździe znalazłam pracę w szkole: Anglicy byli nieco zszokowani aktywnością ukraińskich uczniów i postanowili zatrudnić ukraińskiego asystenta. Mieszkaliśmy w Anglii dokładnie rok.

Dlaczego zdecydowaliście się wrócić?

Ponieważ zdałam sobie sprawę, że zaczyna mi się tam podobać i jeśli zostaniemy dłużej, mogę nie chcieć już wracać. Była to moja pierwsza podróż zagraniczna w życiu i odkryłam, jak wiele potrafię. Potrafię płynnie mówić po angielsku, pracować w nowym kraju, od podstaw urządzić życie swoje i trójki dzieci. Czasami padam z nóg z zmęczenia, ale potrafię. Spodobała nam się angielska szkoła – mają tam zupełnie inne podejście, nie stygmatyzują dzieci. Kiedy powiedziałam, że chłopcy są adoptowani, zaczęli z nimi pracować psychologowie i logopedzi. Nowe życie zaczęło mnie wciągać. I to skłoniło mnie do zastanowienia się: jaki jest w tym sens?

Wszyscy mówimy, jak bardzo kochamy Ukrainę, ale z jakiegoś powodu mieszkamy w Wielkiej Brytanii. Uczę dzieci, że w rodzinie wszyscy muszą trzymać się razem i bronić siebie nawzajem, ale ojca wysłaliśmy na wojnę, a sami gdzieś wyjechaliśmy

Decyzja o powrocie dzieci nie była łatwa, ale wydaje mi się, że słuszna. Wtedy podjęłam jeszcze jedną decyzję. Kiedy jechaliśmy z dziećmi do domu z Wielkiej Brytanii, mój mąż, który właśnie wracał z frontu, powiedział, że chciałby pójść do psychologa – ale tylko do takiego, który sam przeszedł wojnę, bo inny go nie zrozumie. W tym momencie zdałam sobie sprawę, że aby go zrozumieć, sama muszę pojechać na front.

Skarpetki z kotkami zamiast munduru

Jak zareagował Twój mąż?

Na początku to były całkowicie przewidywalne zastrzeżenia. Ale kiedy zrozumiał, że nie da się mnie przekonać, uzgodniliśmy, że wyznaczymy konkretny czas mojego pobytu na wojnie: rok. A potem zobaczymy. Dzieci też nie chciały mnie puścić i szczerze mówiąc ich reakcja mile mnie zaskoczyła. Zbyt długo byłam dla nich zarówno tatą, jak mamą – niewystarczająco łagodną, niewystarczająco surową, wiecznie zapracowaną. I zaczęło mi się wydawać, że tracę z chłopakami kontakt. Okazało się jednak, że tak nie jest.

Dzieci zapytały, czy to z ich powodu idę na front. Odpowiedziałam, że idę, bo są tam jeszcze Moskale, którzy nas zaatakowali. „I będziesz ich niszczyć?” – dopytywały. – „Nie. Będę pomagała naszym żołnierzom przeżyć”

Zdecydowałaś się zostać medykiem, nie mając ani wykształcenia medycznego, ani doświadczenia...

Jestem matką trójki dzieci, więc jakieś doświadczenie jednak miałam (śmiech). Ale rzeczywiście nie miałam wykształcenia medycznego, więc mąż powiedział: „Jedyne, o co cię proszę, to nie idź na medyczkę. Nie masz pojęcia, co tam robić”. Sama też tak myślałam, więc początkowo chodziło o to, że będę zajmować się ofiarami śmiertelnymi – wywozić ciała z pola bitwy, ewakuować je do kostnic. Czyli pracować nie z żywymi, żeby tym żywym nie szkodzić.

Ale wszystko potoczyło się inaczej. W winnickim TRO [oddziale obrony terytorialnej – red.] najpierw mnie odrzucili. Powiedzieli, że mam słaby wzrok, a poza tym jestem kobietą. Poszłam złożyć na nich skargę do komendy wojskowej. Tam poznałam rekruterkę, która przyjęła mnie do 21 Oddzielnej Brygady Zmechanizowanej – potrzebowali sanitariusza do oddziału ewakuacyjnego. Z charakterystycznym dla lekarzy czarnym humorem zaczęli mnie przekonywać, że „to też zbieranie rąk i nóg, tyle że u żywych”.

Przeszłam szkolenie i zrozumiałam, że mogę to robić. W rzeczywistości to znacznie więcej niż tylko ręce i nogi. Okazało się, że mogę też ciąć, zszywać. Nie mdleję, wkładając rękę do rany poszkodowanego.

Kiedy po raz pierwszy przywieziono żołnierza z obrażeniami niedającymi szans na przeżycie, a ten zmarł na moich oczach, uderzyła mnie myśl, że oto leży tu martwy, lecz dla swoich bliskich, którzy gdzieś tam na niego czekają, nadal żyje

Udzielono mi wtedy rady, która pokrywała się z radą mojego męża: nie zapamiętywać twarzy. Po prostu wykonujesz swoją pracę i cokolwiek się stanie, możesz ją dalej wykonywać. I tak pakuję teraz odcięte kończyny, po paznokciach i innych cechach identyfikuję ich właścicieli, ale staram się nie patrzeć na twarze rannych. To właśnie pomaga mi się trzymać. Czasami po pewnym czasie spotykam tych ludzi. Oni mnie pamiętają, a ja ich nie.

Bywa strasznie?

Strach jest jak nawyk, który może uratować ci życie. Jak mówi mój mąż, na wojnie giną ci, którzy przestają się bać. Znajdując się w strefie walk nie miałam pojęcia, jak brzmią KAB-y [bomby szybujące – red.], moździerze. Powiedziałam chłopakom, że będę reagować tak, jak oni. To znaczy: jeśli wy siedzicie, ja też siedzę, jeśli padacie na ziemię i czołgacie się, ja też. I pamiętam, że podczas jednego z pierwszych dni usłyszałam świst, a po nim wybuch. Chłopaki siedzą i spokojnie jedzą śniadanie. Potem kolejny wybuch. Ostrożnie pytam, czy mamy biec do schronu. A oni na to: „Tak, śniadanie ostygnie”. Mówią, że jeśli uderzy po raz trzeci, to wtedy się schowamy. Na początku to szokuje. Ale w rzeczywistości te dwa uderzenia były za domem, w którym się znajdowaliśmy. Na wojnie uważa się to za dość daleko – między tobą a miejscem uderzenia jest jeszcze całe podwórze!

Staramy się być ostrożni, ale nie można kontrolować wszystkiego, więc pojawia się też pewna doza fatalizmu: jak ma uderzyć, to uderzy. Kiedyś w nasz samochód walnął wrogi dron. Pamiętam, że padał deszcz, niebo wydawało się czyste od rosyjskiego lotnictwa, rozmawialiśmy z kolegą o jabłoniach. I nagle samochód podskoczył i obrócił się. Okazało się, że dron nagle podleciał z boku, trafił prosto pod nasz samochód, jego część, w tym dwa koła, odpadła, ale nasza kabina pozostała nienaruszona. To cud, że w aucie nie było rannych ani np. butli z gazem. Początkowo wydawało mi się, że to tylko strach, ale potem zaczęły się bóle głowy i mdłości. Wstrząs. Proponowano mi wyjazd na leczenie, ale dokąd pojechać, skoro nie ma ludzi, którzy mogliby mnie zastąpić?

Teraz zrozumiałam, co miał na myśli mój mąż, mówiąc, że nie może stąd wyjechać. Zrozumiałam też jego stwierdzenie, że na wojnie jest emocjonalnie spokojniej. Bo tutaj, mimo niebezpieczeństwa, czujesz niesamowitą więź, jedność z tymi, którzy razem z tobą wykonują tę samą pracę. Nigdy nie pomyślałabym, że będę nocować w domu z czterema facetami – i czuć się maksymalnie bezpiecznie.

W takim domku może nie być wody ani prądu, ale można się do tego przyzwyczaić. Wodę zawsze jest skąd wziąć. Umówiliśmy się z chłopakami, że bez względu na to, co się będzie działo, każdy z nas musi się myć przynajmniej raz dziennie. Na początku wszyscy się śmiali, kiedy zaczęłam wszystko dezynfekować, kupiłam świeczki zapachowe, a nawet stworzyłam nam małą kawiarnię. Ale potem to docenili, bo nawet na wojnie można stworzyć podstawowy komfort i wygodę. Tak samo jest z rannymi. Stworzyliśmy zapas wypranych spodni, majtek i skarpetek i przed wysłaniem do szpitala ubieramy rannych w świeżą odzież.

Ranni sami chcą założyć te skarpetki z kotkami zamiast munduru, który przesiąkł krwią, moczem i ziemią. Wydaje się, że to drobiazg, ale to ważne

Nasze życie składa się z takich drobiazgów. Oto mój kubek. Komuś może się wydawać, że to drobiazg, ale dla mnie on jest wyjątkowy, bo przysłały mi go dzieci – synowie i mąż zostawili na nim swoje podpisy. Strzegę go, jak źrenicy oka.

Jak radzi sobie Twój mąż sam z trójką dzieci?

Wydaje mi się, że oni tam odżyli (śmiech). Zawsze starałam się wszystko kontrolować: jedzenie, ubrania, zainteresowania, zadania domowe. Z ojcem wszystko jest trochę prostsze.

Pytam, co robiliście, a dzieci odpowiadają: „Chodziliśmy z tatą do lasu”. „A co jedliście?”. „Tata powiedział, że prawdziwi myśliwi jedzą to, co upolują. Ale nic nie upolowaliśmy, więc nic nie jedliśmy”. „Ale oni nie prosili o jedzenie” – dodaje mąż

Wołodymyr od dawna chciał zapisać się do Płastu [ukraińska organizacja młodzieżowa – red.] i teraz zrobił to razem z synami. Podoba im się to. Strzelają z łuku, uczą się medycyny taktycznej. Cały czas spędzają z tatą. Dla chłopców, zwłaszcza nastoletnich (Artem ma już czternaście lat), to ważne.

Jesteś na froncie od pół roku. Czy wiesz już, co będzie za kolejne pół roku, gdy kiedy nadejdzie uzgodniony z mężem termin Twojego powrotu?

Trudno to przewidzieć, ale na pewno wrócę do domu. Na jakiś czas. Mąż został zdemobilizowany, ale nie jest pewne, czy na zawsze. Po dwóch i pół roku na froncie sam poczuł, że trzeba zrobić sobie przerwę. Tyle że ta wojna nie skończy się jutro, to gra na dłuższą metę. Musimy być gotowi bronić naszego kraju. Cieszę się, że nie tylko Wołodymyr, ale i ja jestem teraz w to zaangażowana.

Zdjęcia: prywatne archiwum bohaterki

Możesz dołączyć do zbiórki na remont samochodów ewakuacyjnych dla kompanii medycznej Nadii Syrowatko klikając w link