Rób to, co potrafisz najlepiej. O ukraińskich dzieciach, które zbierają datki na armię

Wirus brodawczaka ludzkiego (HPV) to grupa wirusów, które mogą prowadzić do niebezpiecznych chorób - od brodawek narządów płciowych po raka. Możesz zarazić się głównie poprzez kontakt seksualny, choroba może mieć ukrytą formę, a czasami w niesprzyjających warunkach nagle objawia się poważną chorobą.

W Polsce w obrębie państwowy program szczepień przeciwko HPVDwie szczepionki są dostępne za darmo: dwuwartościowy Cervarix i dziewięciowalentny Gardasil 9. Szczepienie przeprowadza się w dwóch etapach w odstępie między dawkami 6-12 miesięcy. Bezpłatne szczepienia są dostępne dla dzieci w wieku od 9 do 14 lat włącznie. Jeśli nastolatek otrzymał pierwszą dawkę szczepionki przed ukończeniem 14 roku życia, druga dawka jest również bezpłatna. Ukraińskie dzieci ze statusem UKR mogą również skorzystać z bezpłatnych szczepień.

Jak zapisać dziecko na szczepienie HPV/HPV?

• Można to zrobić w dowolnej klinice lub szpitalu Podstawowej Opieki Zdrowotnej (POZ) za pośrednictwem terapeuty rodzinnego;

• ODSubskrybuj onlineza pośrednictwem konta pacjenta;

• Zarejestruj się za pośrednictwem aplikacji MojeIKP.

Dlaczego ważne jest, aby szczepić dzieci tak wcześnie, jak to możliwe?

Ginekolog Ekaterina Sokol twierdzi, że najskuteczniejsze szczepienie jest przed rozpoczęciem życia seksualnego, ponieważ wirus ten pojawia się wkrótce po jego wystąpieniu.

„Jeden i ten sam typ HPV może być zakażony kilka razy w ciągu życia” - mówi lekarz. „Dlatego szczepienie jest wskazane nawet dla kobiet, u których zdiagnozowano już HPV i które są leczone z powodu przedrakowych zmian szyjki macicy. Szczepienie w tym przypadku zmniejszy ryzyko nawrotu. Ale jeśli dana osoba nie rozpoczęła jeszcze życia seksualnego, szczepienie będzie dla niego najskuteczniejsze”.

Czy konieczne jest szczepienie chłopców?

Chociaż mężczyźni nie cierpią na raka szyjki macicy, alesą aktywnymi nosicielami wirusa. Dlatego pokazano im również szczepienia, aby zapobiec rozprzestrzenianiu się wirusa. Nowotwory złośliwe i choroby związane z zakażeniem HPV u mężczyzn obejmują raka prącia, odbytu, raka płaskonabłonkowego jamy ustnej, gardła, krtani, migdałków i zatok przynosowych, a także brodawki narządów płciowych (brodawki). Temu wszystkiemu można zapobiec poprzez szczepienia.

Ile kosztuje szczepienie przeciwko HPV w Warszawie dla dorosłych i młodzieży powyżej 15 roku życia?

W prywatnych klinikach jedna dawka szczepionki Gardasil 9 kosztuje około 760 zł (w tym konsultacja lekarska). W niektórych regionach Polski (musisz zapytać, czy dotyczy to Twojej kliniki) bezpłatne szczepienia są również dostępne dla osób w wieku 15-25 lat w ramach programów finansowanych przez władze lokalne.

Dla osób powyżej 15 lat wymagane są 3 dawki szczepionki: drugą wstrzykuje się 2 miesiące po pierwszej, a trzecia wstrzykuje się 6 miesięcy po niej.

Według badań ochrona trwa dłużej niż 10 lat. Specjalne przygotowanie przed szczepieniem nie jest wymagane. Następnie mogą wystąpić działania niepożądane: ból w miejscu wstrzyknięcia, zaczerwienienie, obrzęk, ból głowy, gorączka, zmęczenie, nudności, a nawet zawroty głowy. Objawy są w większości łagodne i szybko ustępują.

Ihor Usatenko: Władze ukraińskie mówią o co najmniej 20 tysiącach udokumentowanych przypadków porwania ukraińskich dzieci przez Rosję. Pojawiają się też wyższe szacunki dotyczące nieletnich obywateli Ukrainy, którzy są przedmiotem eksperymentów społecznych mających na celu ich reedukację i przekształcenie w Rosjan. W mediach ukazują się nagłówki, że dzięki ogromnym wysiłkom, przy wsparciu międzynarodowych partnerów, udało się odzyskać dwoje lub troje dzieci. Jak uczynić proces powrotu systemowym i skutecznym?

Ołeksandra Matwijczuk: Zacznę od liczb. W rzeczywistości te 20 tysięcy to tylko wierzchołek góry lodowej. Na przykład do momentu zamknięcia agencji USAID, laboratorium humanitarne Uniwersytetu Yale zidentyfikowało 35 tysięcy deportowanych dzieci, czyli więcej niż władze ukraińskie. Nikt nie zna dokładnej liczby, ale jedno jest pewne – jest to systemowa i szeroko zakrojona praktyka. Dlatego w marcu 2023 roku Międzynarodowy Trybunał Karny wydał nakaz aresztowania Putina oraz jego pełnomocniczki ds. praw dziecka Marii Lwowej-Biełowej. Kiedy mówię, że Putin jest największym porywaczem dzieci na świecie, to nie jest tylko metafora.

Prawo międzynarodowe zostało stworzone w celu zapewnienia pewności prawa poprzez ustanowienie uzgodnionych i spójnych zasad postępowania państw w relacjach między sobą. A Rosja po prostu ignoruje prawo międzynarodowe i decyzje organizacji międzynarodowych. Nie istnieje uniwersalny mechanizm rozwiązania tej sytuacji. Trzeba działać w każdym przypadku indywidualnie, próbować angażować państwa pośredniczące, które utrzymują stosunki zarówno z Rosją, jak i z Zachodem. Kanada koordynuje działania państw w zakresie repatriacji ukraińskich dzieci. W tej koalicji powinniśmy zobaczyć np. Indie, Brazylię, kraje afrykańskie – czyli państwa mające bliskie więzi dyplomatyczne, polityczne i gospodarcze z Rosją. Rzekomo neutralne państwa należy angażować do rozwiązywania zadań humanitarnych. Nie można być neutralnym wobec ludzkiego cierpienia, bo wtedy nie jest to neutralność, lecz obojętność.

Jednostka Uniwersytetu Yale, która pomagała w odnajdywaniu ukraińskich dzieci, przestała funkcjonować w marcu. Powodem była decyzja administracji prezydenta  Trumpa. Jaki jest obecnie poziom wsparcia praw człowieka w Ukrainie ze strony Stanów Zjednoczonych, zarówno na poziomie państwowym, jak i pozarządowym?

Zmienny. Jeszcze jako kandydat na prezydenta Trump zapewniał, że rozwiąże konflikt na Ukrainie w ciągu 24 godzin. Oczywiście nie udało mu się to, ponieważ Rosja sabotowała wszystkie próby Amerykanów zawarcia trwałego i sprawiedliwego pokoju. Putin chce osiągnąć swoje maksymalistyczne cele, dlatego dla niego Ukraina jest po prostu pomostem do dalszej agresji na Europę. Marzy o przywróceniu rosyjskiej strefy wpływów i dlatego drwi ze wszystkich inicjatyw pokojowych Trumpa. Warto tylko wspomnieć, że od początku tych pokojowych rozmów liczba ostrzałów miast Ukrainy wzrosła wielokrotnie.

Są jednak też pozytywne sygnały. Jednym z nich był dla mnie list Melanii Trump, który został przekazany podczas szczytu na Alasce. Jestem bardzo wdzięczna pierwszej damie Stanów Zjednoczonych, ponieważ jako jedyna na spotkaniu podniosła kwestię humanitarną. Uważam, że władze Ukrainy i organizacje pozarządowe powinny ściślej współpracować z administracją amerykańską w celu rozwiązania problemów humanitarnych. Tym bardziej że mamy do tego dobre podstawy, ponieważ według sondaży społecznych Amerykanie popierają walkę Ukrainy o wolność.

Przypomnę o negocjacjach ukraińsko-rosyjskich w Stambule, które nie przybliżyły nas do pokoju, ale umożliwiły zwrot ciał ukraińskich obrońców i wymianę jeńców wojennych według formuły 6 tysięcy za 6 tysięcy. Po tej dużej wymianie rzadziej jednak słyszymy o kolejnych. Jaka jest skuteczność mechanizmów powrotu ludzi do kraju?

Wymiany jeńców wojennych trwają. Problem polega na tym, że ogromna liczba ukraińskich obrońców i obrończyń nadal przebywa w niewoli w różnych zakładach karnych Federacji Rosyjskiej. Drugim problemem jest to, że w niewoli są oni poddawani torturom i nieludzkiemu traktowaniu. Osobiście przeprowadziłam wywiady z setkami osób, mężczyzn i kobiet, którzy byli systematycznie dręczeni, torturowani i padali ofiarami przemocy seksualnej. W tym sensie mam przekonanie, że czas działa na naszą niekorzyść. Część z tych osób może nie dożyć kolejnej wymiany. Powinny o tym pamiętać nie tylko społeczeństwo ukraińskie i władze, ale także nasi partnerzy.

Jeśli chodzi o rolę organizacji międzynarodowych, to one, jak wszystko inne, mają swój termin ważności. Staliśmy się mimowolnymi obserwatorami upadku systemu pokoju i bezpieczeństwa ONZ, który został stworzony w ubiegłym stuleciu, aby zapobiec nowym wojnom i masowej przemocy. Choć system ten opierał się na niesprawiedliwej architekturze, w której pięciu stałych członków Rady Bezpieczeństwa miało wyjątkowe przywileje, przez pewien czas jakoś funkcjonował. Po tym, jak Rosja rozpoczęła agresywną wojnę, system bezpieczeństwa międzynarodowego stanął przed wyzwaniem: albo dogłębnie się zreformować, albo stopniowo zaniknąć. To wyjaśnia, dlaczego wiele mechanizmów, w szczególności Trzecia Konwencja Genewska o ochronie jeńców wojennych, nie działa prawidłowo, a Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża nie ma pełnego dostępu do naszych obrońców.

Jednak nawet taka sytuacja nie powinna służyć jako usprawiedliwienie. Wiele zależy nie tylko od wadliwych instytucji, ale także od ludzi, którzy w nich pracują. Dlatego mówimy międzynarodowym strukturom:  “We want to see you trying every day” (pol. „Chcemy widzieć, jak codziennie podejmujecie wysiłki”). Muszą one niestrudzenie wykorzystywać wszystkie możliwości, tak jak Ukraińcy robią wszystko, aby przetrwać.

Dobry przyjaciel Ukrainy, brytyjski historyk Timothy Garton Ash, mówił o zniszczeniu PostWall i Postwar, czyli takiej zmiany powojennego świata, który znamy po upadku muru berlińskiego. Wygląda na to, że porządek, który został ustanowiony po II wojnie światowej, już de facto nie istnieje. A co na nas czeka w przyszłości?

Trudno przewidywać, ale jedyną prawdą jest to, że przyszłość nie jest wyznaczona z góry. Oznacza to, że mamy szansę wpływać na nią, aby ukształtować ją tak, jak chcemy. Szansa nie jest gwarancją, ale w naszym życiu nie ma żadnych gwarancji. Wydaje mi się, że wkroczyliśmy w okres globalnej burzy i że wojny będą coraz częściej wybuchać w różnych częściach świata. Rośnie liczba państw, które próbują wykorzystać rozpad starego ładu, aby zdobyć większy wpływ, władzę, terytoria i zasoby. Takie działania coraz bardziej popychają świat w kierunku logiki przemocy, a nie prawa.

O co tak naprawdę chodzi w agresywnej wojnie, którą Rosja rozpoczęła przeciwko Ukrainie? Chodzi o prawo kraju posiadającego broń jądrową i siłę militarną do narzucania swojej woli wspólnocie międzynarodowej, łamanie statutu ONZ i przymusową zmianę uznanych granic. Jeśli nie powstrzyma się Putina, jego przykład zachęci innych autorytarnych przywódców do podjęcia podobnych działań. Bo jeśli Rosja może, to dlaczego inni nie mogą? Świat oparty na „prawie siły”, a nie na „sile prawa”, nie jest nowym światem. Wręcz przeciwnie. Dokładnie tak go pamiętamy z lekcji historii. Jest on niebezpieczny dla wszystkich – nie tylko dla obywateli krajów, których podmiotowość będzie podważana. Dla obywateli mocarstw będzie on równie niebezpieczny, ponieważ zawsze będą musieli udać się w jakieś miejsce na świecie, aby udowodniać potęgę swojego państwa i tam umierać.

Jaką rolę może i powinna odgrywać Ukraina i Ukraińcy w tej nowej rzeczywistości geopolitycznej?

Ukraińcy nie mają innego wyboru, jak tylko walczyć: jeśli dla niektórych burza dopiero nadchodzi, to dla nas już się rozpoczęła. Rola Ukrainy jest znacząca, również dlatego, że od tego, kto wygra tę wojnę, będzie zależał kierunek rozwoju świata jutra. Pomoc dla Ukrainy to nie działalność charytatywna, ale pragmatyczna inwestycja w świat oparty na zasadach. Ukraińcy są tego świadomi. Nawet w rozmowach ze zwykłymi ludźmi wyczuwa się zrozumienie, że walczą oni nie tylko o siebie i swoją wolność, ale także o zachowanie porządku ustanowionego po 1945, zapobiegając w ten sposób ryzyku wybuchu III wojny światowej.

Pomimo częstych rozmów o pokoju, które szczególnie ożywiły się po powrocie do władzy Donalda Trumpa, Ukraina nadal zabiega o gwarancje bezpieczeństwa od innych krajów. Jakie mogą być te gwarancje?

Dla nas gwarancja bezpieczeństwa to coś, co może zmusić Putina do zrozumienia, że przegrał tę wojnę lub że nie warto jej dalej prowadzić. Jak powiedział na Alasce, Rosja będzie ją prowadzić do wyeliminowania pierwotnych przyczyn. Pierwotnymi przyczynami jest właśnie istnienie Ukrainy i  odrębność jej narodu, jego podmiotowość i tożsamość. Kiedy Putin i Rosjanie zdadzą sobie sprawę, że nie uda im się wynarodowić Ukraińców, nadal będziemy mieli niebezpiecznego sąsiada, ale przynajmniej pojawią się czynnik, który będzie zniechęcać do dalszych ataków.

Co może być teraz tymi gwarancjami? Wiele mówiło się o członkostwie Ukrainy w NATO. Bez wątpienia zasługuje ona na to, ponieważ jest nie tylko beneficjentem, ale także potężnym elementem europejskiego systemu bezpieczeństwa. Ukraina ma największą armię na kontynencie i unikalne doświadczenie bojowe, którego brakuje armiom Sojuszu Północnoatlantyckiego, które przygotowywały się do minionych wojen. Współczesna wojna, w której tani dron może zniszczyć sprzęt wart miliony, wymaga nowych metod reagowania, które posiada nasz kraj. Jednocześnie NATO nie jest obecnie gotowe geopolitycznie, aby nas przyjąć, dlatego potrzebny jest realny kompleks działań o efekcie powstrzymującym, prewencyjnym i proaktywnym, zdolnym zapewnić bezpieczeństwo na poziomie artykułu 5 traktatu Waszyngtońskiego, ponieważ nikt nie zamierza powtarzać doświadczenia memorandum budapeszteńskiego, za które Ukraina zapłaciła trzecim co do wielkości arsenałem nuklearnym na świecie.

Jak ocenia Pani sytuację związaną z powrotem cywilów, którzy są bezprawnie przetrzymywani przez Rosję? Mowa tu o tysiącach ludzi, którzy zgodnie z międzynarodowym prawem humanitarnym nie są jeńcami wojennymi i powinni zostać zwolnieni bez żadnych dodatkowych warunków. Zamiast tego obserwujemy systematyczne łamanie ich praw – odmowę dostępu do adwokatów, tortury, przymusową „paszportyzację” itp.

W pierwszych latach wojny Ukraina wysłała delegację do Rady Europy i wycofała się zobowiązań dotyczących przestrzegania szeregu praw, tłumacząc, że nie jest w stanie zapewnić wykonania postanowień europejskiej konwencji praw człowieka na terytoriach okupowanych przez Rosję. Kijów rzeczywiście nie ma żadnych narzędzi wpływu, ale to nie oznacza, że mamy pozostawić naszych obywateli tam na pastwę losu. Zgodnie z prawem międzynarodowym Rosja nie ma prawa aresztować cywilów, ale robi to i przetrzymuje ludzi przez lata. Są ludzie, którzy znajdują się w rosyjskiej niewoli jeszcze od czasów przed rozpoczęciem pełnoskalowej inwazji. Wielu cywilów zostało zabranych przez okupantów w lutym i marcu 2022 roku, kiedy stacjonowali w obwodzie kijowskim.

Wycofując się, wzięli ludzi jako żywe tarcze i sporej części z nich do tej pory nie udało się wyzwolić. Przebywają oni w rosyjskich więzieniach i są torturowani. Nie podlegają oni również wymianie, ponieważ ludność cywilna musi być bezwarunkowo zwolniona. Ponadto takie wymiany zamieniają sytuację w handel ludźmi: dziś Rosja uwolni setkę, a jutro porwie dziesięć razy więcej osób na okupowanych terytoriach. Dlatego należy szukać innych mechanizmów uwolnienia. Na razie nie ma uniwersalnych rozwiązań i prace prowadzone są indywidualnie dla każdego przypadku.

Proszę podzielić się jedną z takich historii.

Aby nadać tej kwestii ludzki wymiar, opowiem o niedawnym spotkaniu z bardzo małą dziewczynką. Pracujemy nad sprawą jej matki – cywilnej mieszkanki okupowanych terytoriów. Dziewczynka ma około 5-6 lat. Mówi, że pamięta mamę, mimo że ta od kilku lat przebywa w rosyjskiej kolonii. O matce wiadomo, że była wielokrotnie ofiarą gwałtów zbiorowych, a dziś toczy się przeciwko niej sfabrykowany proces o zdradę stanu, mimo że nie posiadała obywatelstwa Federacji Rosyjskiej. Ktoś zapewne powiedział tej dziewczynce, że jestem jakąś ważną i wpływową osobą, laureatem Nagrody Nobla, ponieważ podeszła do mnie z jakąś nadzieją, objęła mnie i zapłakana poprosiła: „Proszę, zwróć mi moją mamę”. W tym momencie czujesz się po prostu zdruzgotany, ponieważ mając spore doświadczenie jako prawnik międzynarodowy i znając te mechanizmy prawne, nie masz żądnej możliwości przywrócić jej mamy. Ponieważ wszystkie te mechanizmy prawne nie działają. Dlatego prowadzimy międzynarodową kampanię „People First”, uzupełniając normy prawne sankcjami, presją dyplomatyczną i sprawami karnymi na podstawie jurysdykcji uniwersalnej, aby odpowiedzialność ponosili nie tylko przywódcy państwowi, ale także konkretni sprawcy przestępstw.

W czerwcu w Luksemburgu utworzono specjalny trybunał ds. Zbrodni Agresji przeciwko Ukrainie. Z dotychczasowych doświadczeń logiczne wydawałoby się utworzenie podobnego organu pod egidą Rady Bezpieczeństwa ONZ, ale z oczywistych powodów (Rosja ma prawo weta) nie mógł on tam powstać. Dlatego postanowiono utworzyć go w ramach prawnych regionalnej organizacji międzynarodowej, która zostanie utworzona na podstawie porozumienia Ukrainy, Rady Europy i pozaeuropejskich krajów sojuszniczych. Czy nie skończy się to ostatecznie tym, że nowy organ przestanie być traktowany poważnie?

Nie, to oznacza coś innego. Oznacza to, że na szczeblu międzynarodowym dwie trzecie krajów głosujących w Zgromadzeniu Ogólnym nie ma odwagi i odpowiedzialności, aby uznać Rosję za agresora. Tylko tyle to oznacza. Wiele krajów nie odważyło się na to lub nie chciało popsuć z nią stosunków. Ponadto Rada Bezpieczeństwa została zablokowana, a rezolucje ONZ były corocznie przyjmowane bez wzmianki o trybunale, ponieważ nie było konsensusu co do ukarania Putina i jego otoczenia. Dlatego postanowiono działać poprzez regionalną organizację międzynarodową – Radę Europy, która opiera się na zasadach demokracji i praw człowieka. Skuteczność trybunału będzie teraz zależała nie od jego formy organizacyjnej, ale od tego, ile krajów będzie gotowych dołączyć, zainwestować czas i wysiłek w ściganie zbrodniarzy wojennych na najwyższym szczeblu. Będzie to test dla społeczności międzynarodowej, ponieważ głosy z Europy to tylko głosy z jednej części świata; są jeszcze kraje Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej. Rosja od dziesięcioleci stosuje wojnę do osiągania celów geopolitycznych, a liczne kraje, ze względu na bliskie powiązania z nią, powstrzymują międzynarodową reakcję na jej zbrodnie.

Istnieje wyjaśnienie, dlaczego autorytarni przywódcy tak postępują. Jednak media podawały informacje o sprzeciwie wobec utworzenia trybunału ze strony Stanów Zjednoczonych Ameryki.

To odosobniony przypadek. Szereg obserwatorów dostrzegał sprzeciw wobec utworzenia odrębnego trybunału specjalnego ze względu na ryzyko stworzenia precedensu dla własnych operacji wojskowych, konieczność utrzymania kanałów dyplomacji dwustronnej z Rosją oraz ograniczoną skuteczność tego typu struktur. Mamy tu też do czynienia z różnicą między stanowiskiem administracji Bidena a stanowiskiem administracji Trumpa.
Wiemy, że kiedy został prezydentem, wszystkie programy wspierające międzynarodowy wymiar sprawiedliwości zostały zlikwidowane. Trump ogłosił priorytet pokoju na podstawie porozumienia i najwyraźniej postrzega sprawiedliwość jako coś, co utrudnia osiągnięcie porozumienia.
Stany Zjednoczone nie są członkiem Międzynarodowego Trybunału Karnego. Mają własny system sądowniczy, który kształtował się przez wieki i tradycyjnie nie wykazywały dużego zainteresowania wspieraniem globalnych mechanizmów międzynarodowego wymiaru sprawiedliwości.

Rok temu Ukraina ratyfikowała Rzymski Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego i stała się jego pełnoprawnym członkiem. Mówiono, że nie zrobiono tego wcześniej z powodu obaw kręgów wojskowo-politycznych, że ukraińscy wojskowi mogą stać się przedmiotem ścigania przez MTK, nawet pomimo istnienia mechanizmu komplementarności, który przewiduje, że Trybunał nie ingeruje, jeśli sam kraj odpowiednio prowadzi dochodzenie w sprawie przestępstw. Czy nie było za późno na podjęcie takiej decyzji?

Jako koordynatorka grupy obrońców praw człowieka EuroMajdan SOS, w 2014 roku zainicjowałam kampanię na rzecz ratyfikacji Statutu Rzymskiego. Chcieliśmy, aby niezależnie od kwestii agresywnej wojny Rosji, niezależnie od żadnej władzy, od politycznych i ideologicznych wahań, nikomu nie przyszło do głowy strzelać do pokojowych demonstrantów na centralnym placu europejskiej stolicy. Ponieważ jest to zbrodnia przeciwko ludzkości, którą właśnie powinien zajmować się Międzynarodowy Trybunał Karny.

Dlaczego decyzja została podjęta z takim opóźnieniem? Mam prostą odpowiedź – sprawiedliwość nie była priorytetem przed pełnoskalową inwazją. Przed 2022 rokiem w Ukrainie praktycznie nie dochodziło do skutecznego wymierzenia kary za zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości. Ukraiński kodeks karny nie przewidywał odpowiedzialności za masowe zbrodnie na terytoriach okupowanych. W ciągu 8 lat wojny wydano tylko cztery wyroki sądowe. Poprzednie i obecne władze nie traktowały sprawiedliwości jako priorytetu, ale po 2022 r. stała się ona żądaniem milionów Ukraińców, których bezpośrednio dotknęła wojna. Ratyfikacja Statutu Rzymskiego była również zgodna z kryteriami integracji europejskiej i przyczyniła się do zwiększenia uwagi poświęcanej odpowiedzialności za zbrodnie wojenne.

Z drugiej strony widzimy jednak, że Ukraina musi spełniać takie kryteria, podczas gdy na przykład Węgry, członek Unii Europejskiej i NATO, wychodzą spod jurysdykcji MTK.

Jest na to wyjaśnienie. Unia Europejska ma większy wpływ na kraj kandydujący. Kiedy kraj jest już członkiem wspólnoty UE, bardzo trudno jest coś z nim zrobić, ponieważ musi istnieć konsensus, przynajmniej z wyjątkiem tego kraju. Międzynarodowy Trybunał Karny nie ma podległej mu międzynarodowej policji i nie po raz pierwszy mamy do czynienia z sytuacją, w której kraje-uczestnicy Statutu Rzymskiego naruszają swoje zobowiązania. Można podać przykład: kiedy MTK wydał nakaz aresztowania prezydenta Sudanu Omara al-Bashira za ludobójstwo w Darfurze, a on przez kilka lat bez przeszkód podróżował po krajach Afryki.

Albo Władimir Putin, który przyjechał do Mongolii i ponownie wybiera się do Tadżykistanu...

Mongolia to kraj położony między Chinami a Rosją, gdzie trudno jest prowadzić stanowczą politykę zagraniczną. Jednocześnie świat dla Putina zaczyna się kurczyć: w 2023 roku nie mógł przyjąć zaproszenia prezydenta Cyrila Ramaphosy na szczyt BRICS w RPA. Powodem była kampania społeczeństwa obywatelskiego. W 2024 roku odmówił też udziału w szczycie G20 w Brazylii.
Krótkoterminowe skutki nakazu aresztowania są już widoczne. Krąg bezkarności – przywódców, którzy ściskają dłoń Putinowi – zawęża się. Zdają sobie sprawę, że mają do czynienia z osobą, co do której wydano wyrok Międzynarodowego Trybunału Karnego. Niektórzy, jak Orban, tymczasowo mogą sobie na to pozwolić, ale większość polityków, biorąc pod uwagę opinię wyborców, nie może tego zrobić bez konsekwencji dla swojej reputacji i wyników wyborczych.

Powinno to być nie tylko i nie tyle kręgiem solidarności z Ukrainą, ale raczej zjednoczeniem tych, którzy bronią wolności. Ukraina stoi na czele tej walki, ale nie chodzi tylko o nią: jeśli nie powstrzymamy rosyjskiej armii, pójdzie ona dalej. Mówię o tym nie tylko ja, ale także ministrowie obrony i służby wywiadowcze krajów europejskich. Świadczą o tym niemal codzienne prowokacje. Dlatego właśnie należy działać w koalicjach i mówić o walce o Ukrainę jako części globalnej walki o wolność i uniwersalne wartości praw człowieka. (PAP)

Oleksandra Matwijczuk – ukraińska obrończyni praw człowieka, działaczka społeczna znana ze swojej pracy w zakresie dokumentowania zbrodni wojennych i ochrony praw człowieka podczas rosyjskiej agresji na Ukrainę. Matwijczuk aktywnie współpracuje z organizacjami międzynarodowymi i jest laureatką prestiżowych ukraińskich i światowych nagród. Kierowane przez nią Centrum Wolności Obywatelskich zostało uhonorowane Pokojową Nagrodą Nobla w 2022 roku.

Aldona Hartwińska: – Niezależnie od tego, czy to jest Biebrzański Park Narodowy, czy obwód doniecki, wszędzie chodzisz boso. Do naszego warszawskiego studia też tak przyszłaś. Jak długo jesteś bosą wiedźmą? 

Agnieszka Zach: – Jak u każdej wiedźmy, czas jest u mnie rzeczą absolutnie relatywną. Nie pamiętam, może, 10-15 lat. A zaczęło się od wygody. Jestem przewodniczką po Biebrzańskim Parku Narodowym i po prostu prowadzę ludzi po błocie. Nie da się chodzić w gumowcach pełnych błota. No to stwierdziłam, że lepiej będzie boso. Jak zaczęłam chodzić boso po błotach, to zobaczyłam, że lepiej się czuję. I to tak poszło. Zakładałam buty – było mi gorzej. Gdy je zdejmowałam, było mi lepiej. I tak zostało.

AH: – No tak, tyle że błoto jest przyjemne dla stópek, a obwód doniecki jest usłany odłamkami, szkłem, gruzem i nie wiadomo czym jeszcze.

– Nawet gdy się paliło, to też chodziłam boso. I jak był mróz, chodziłam boso. Żyję – niepoparzona, niepokaleczona.

Joanna Mosiej-Sitek: – Opowiedz coś więcej na temat swojego wiedźmowego wnętrza. Jak zostać wiedźmą? 

– Wszystko zaczęło się od tego, że byłam przewodnikiem. Ktoś mnie tak nazwał przez numer z łosiem, który wylazł z gęstych krzaków przed kamerę dokładnie tak, jak trzeba było. Taka tajemnica mowy łosiowej. Na początku się buntowałam, że ktoś się ze mnie śmieje, ale potem pomyślałam, że trzeba z tego zrobić dobrą kartę i swoją siłę. Ja bardzo lubię zamieniać wrogów w przyjaciół. Ale później zaczęły się różne takie dziwne rzeczy dziać. Przyjeżdżali do mnie ludzie na warsztaty z robienia motanek. Zrobić motankę to jedno. Ale jedną niechcący wzięłam do ręki i zaczęłam opowiadać o osobie, która tę motankę dała. I ona do mnie: „skąd ty to wszystko wiesz?”. A ja: „jak to, przecież to widać”. Tak się zaczęło.

AH: – Czyli Ty widzisz i wiesz pewne rzeczy. Bo powiedziałeś, że nie podobało Ci się na początku to, że nazywali Cię wiedźmą, że wzięłaś to jako dobrą kartę. Ale przecież jest rozróżnienie pomiędzy wiedźmą a czarownicą. Bo wiedźma wie, wiedźma ma wiedzę.

– Jeżdżę w niebezpieczne miejsca, ale żyję. Kiedy czuję, że robi mi się za dużo powietrza nad głową, to wiem, że trzeba się zawijać.

AH: – Takie masz wrażenie? 

– To było rok temu. Tak bardzo intensywnie to się pokazało i dało się sprawdzić. Staliśmy za Orichowem, na przystanku, bo nie było kontaktu z żołnierzami. Mówili mi przez telefon, dokąd jadą, ale kiedy [mój rozmówca] miał powiedzieć, co będą tam robić – zerwało się połączenie. Powiedział, że „jedziemy na Robotyne” – i urwało. Nie zdążył powiedzieć, że jadą tam walczyć, a my z humanitarką już gotowi byliśmy jechać na Robotyne. I staliśmy tam chwilę. Ja mówię: „robi się za dużo miejsca, zwijamy się”.

AH: – Co to znaczy: „za dużo miejsca”? Co to za odczucie? 

– To jest takie odczucie, jakby nie było chmur, nie było atmosfery. Ja to tak czuję, jakby było za dużo miejsca nad głową. I odjechaliśmy, a potem był ostrzał dokładnie w tym miejscu. Zaczęłam temu ufać. 

AH: – Zawsze to miałaś, czy to pojawiło się wtedy, kiedy zaczęłaś się narażać? No bo jednak jest różnica pomiędzy Biebrzańskim Parkiem Narodowym a Donbasem.

– Kiedyś zdarzało mi się, że coś po prostu rzuciłam. Na przykład kiedy byłam w ciąży, pod ławą leżała nasza suczka, też ciężarna. Padło pytanie: „no, ciekawe, ile będzie suczek, a ile piesków?”. Zerknęłam pod tę ławę, między swoje kolana, gdzie leżał pies, i mówię: „same suczki”. Nikt nie wierzył, ale urodziły się same suczki. To taki drobiazg. A na wojnie dostałam możliwość, by to sprawdzić. Czasami bywało tak, że mówiłam żołnierzom, by dzisiaj uważali – i gdyby nie ta ostrożność, mogło być różnie. Po prostu odczuwam, że jest zagrożenie.

JMS: – Co robiłaś do czasu inwazji. Czym się zajmowałaś, a co robisz teraz? 

– Do pełnowymiarowej wojny ja miałam życie – bajkę. Byłam przewodnikiem, dobrze zarabiałam. Robiłam duże wydarzenia, Noc Kupały, koncerty z bardzo fajnymi muzykami.

Dawałam ludziom radość, sprawiało mi to wielką frajdę, że mogę się podzielić muzyką, którą uwielbiam, z ludźmi, których też uwielbiam

Życie – bajka, przewodnictwo, warsztaty zielarskie, warsztaty motankowe, nurkowanie, czwórka fenomenalnych dzieci. No i się zaczęła się wojna w Ukrainie… Znajomy, który jeździł jako wolontariusz od 2014 roku, wywiózł z Ukrainy uchodźców. Ja im oddałam cały swój dom. Mam dwa domy, w drugim zaczynałam remont. Przeniosłam się do tego remontowanego, żeby im było lepiej. Tak się zaczęło. Łącznie przewinęło się przez mój dom jakieś dwadzieścia pięć osób. Było różnie. Był Mariupol, była Odessa, był Charków, Kijów. Wszystko było. Miałam babcię z demencją. 

JMS: – Dlaczego zaczęłaś tam jeździć? 

– Bo ten chłopak [kierowca] przyjechał któregoś dnia tak wycieńczony, że ledwo się trzymał na nogach. Mówię: dobra, to ja pojadę jako kierowca. Miałam być tylko kierowcą na zmianę, bo akurat miałam chwilę czasu. To było jakoś po Covidzie, miałam mniej klientów, bo ludzie wciąż byli wystraszani. No i tak się zaczęło. Z początku jeździliśmy do Lwowa, ale w pewnym momencie nie było komu jechać na front, a tam żołnierze czekali. I wysłali nas pod Pokrowsk, który był w tym czasie ostrzeliwany. Dostaliśmy instrukcję, gdzie zajechać, gdzie nie zajeżdżać, na co uważać, na co nie pozwolić i tak dalej. I kiedy dojechaliśmy, zobaczyliśmy bitwę powietrzną nad naszymi głowami. Myśliwce przeleciały tak nisko, że aż nam autem rzuciło. Ja mam bardzo dziwny typ psychiki: mnie nic nie dziwi, jestem w stanie zrozumieć wszystko. Czasami pytam: czy to jest normalne, czy to można zaakceptować? Ja po prostu wszystko rozumiem i jestem w stanie przejść nad czymś do porządku dziennego bardzo łatwo. Nawet rzeczy traumatyczne też przechodzę dość łatwo. 

AH: – A co ze strachem? 

– Był z początku, ale ja od początku też jeździłam z Pawłem, a Paweł znał Donieczcyznę od 2014 roku. I on te pierwsze skrzypce grał. Później zaczęłam jeździć sama. Dlaczego sama? Dlatego, że ja wiem, co robię, mogę odpowiadać za swoje rzeczy, ale też za bezpieczeństwo chłopaków – żeby nic niekontrolowanego się nie wydarzyło, żeby nie pokazać miejsca, nie zdradzić lokalizacji. Ja to wszystko umiem zrobić. Ale nie mogę odpowiadać za drugiego człowieka. Nie wiem, kto ze mną jedzie. Nawet jak [to jest] fajna osoba, ja nie wiem, dla kogo ta osoba może pracować. Ja odpowiadam za siebie, za innych nie.

AH: – No tak, bo taka jest różnica pomiędzy wieloma wolontariuszami a Tobą, że Ty faktycznie wjeżdżasz w miejsca, które są niedostępne nawet dla ukraińskich wolontariuszy. Docierasz do oka cyklonu, do miejsc, gdzie żołnierze zjeżdżają prosto z okopów i odpoczywają. Zdarza Ci się, może teraz już rzadziej, bo takie są niestety okoliczności, że wjeżdżasz na pozycje bojowe. Zaskarbiłaś sobie ogromne zaufanie wśród żołnierzy. To jest element trudny dla nas, bo ci żołnierze czasem… znikają.

– Od razu przypomniałam sobie jedną sytuację. Jechałam do chłopaków, którzy zostali potraktowani bronią chemiczną.

Krzyczeli mi przez telefon, że potrzebują masek przeciwgazowych, bo ich tam duszą. Ale kiedy dojechałam na miejsce, nie było już komu ich przekazać. To jest ciężkie

AH: – I to nie jest jedna sytuacja. Przecież Ty tam praktycznie żyjesz z tymi ludźmi. 

– Ja do tych, którzy na przykład przepadli bez wieści, czasem piszę SMS-y. Raz na miesiąc, dwa, czasem pół roku. Robię przegląd telefonu i piszę: „co tam u ciebie, co u chłopaków?”. No i nie wszyscy odpisują… 

AH: – Dlaczego to robisz? 

– Bo może wróci. Bo może nie zginął, a jest w niewoli. A jeśli wróg przeczyta, to niech wie, że o nich się ktoś martwi. Że to nie jest tak, że to są bezimienni ludzie. Że za nimi ktoś stoi, że ktoś się przyjmuje i czeka.

AH: – Wiele masz takich osób, o których pamiętasz i do których piszesz? 

– No, kilkanaście. Takich, do których zdarza mi się napisać, a o których pamiętam. Ja to przekładam też na moje dzieci, na naszych chłopaków w Polsce, że oni też będą poddani temu samemu gwałtowi, tej samej agresji, która jest coraz bardziej inteligentna, wyuczona, coraz bardziej technologiczna. I dlatego ja jestem tam, żeby tego nie było tu. Oczywiście, mój wpływ może nie jest wielki, ale mnie motywuje, kiedy czytam wiadomość, że „dzięki twojej pomocy mój pododdział żyje”. To są takie momenty, kiedy zdobywasz doświadczenie, ale też szacunek. Śmieję się, że jestem takim ambasadorem Polski.

Robię coś, o co mnie nie prosili, ale też pokazuję Ukraińcom, że Polacy są okej. Że to nie są ci straszni ludzie, którzy z pogardą się do nich odzywają, bo oni przecież słyszą te hasła

Ja pokazuję, że Polska się o nich martwi, że to są nasi sąsiedzi, że to są ludzie, którzy nam dali czas, że to są ludzie, którzy dają nam doświadczenie. 

JSM: – Mówisz o byciu ambasadorką Polski teraz w Ukrainie. Jakiś czas temu napisałaś piękny, poruszający post na Facebooku w kontekście tego, co się dzieje z nami, z Polską. Jak szybko nasze sympatie zmieniły się w antypatie. Chociaż ja mówię, że to nie są ci sami ludzie, bo nie wierzę, że to ci sami, którzy otwierali swoje serca i domy w 2022 roku. Czy masz też jakieś rozmowy ze znajomymi? Czy kiedy mówisz o Polsce, musisz tłumaczyć? Dlaczego to, co się dzisiaj dzieje w Polsce, jest dla Polski bardzo złe? 

– Kiedy ktoś mówi mi, że Ukraińcy są niewdzięczni, to ja po prostu prycham ze śmiechu. Zapraszam każdego: „pojedź ze mną i zobacz tę niewdzięczność, zobacz, jak robią ci prysznic z wody pitnej, którą na plecach przynieśli”. Zajeżdżasz do wioski, mówisz, że z Polski, to od razu masz drzwi otwarte, dom otwarty. Nakarmią cię. Nawet jeśli mają niewiele, to znajdą puszkę konserw albo makaron i zrobią ci go z sałem. Kawę, herbatę. Nie ma opcji, żeby cię ktoś wypuścił w Ukrainie bez nakarmienia. Ja niewdzięczności nie widzę. I o kim to mówią? O tych, którzy pracują, czy o tych, którzy robią burdy? Jeśli o tych drugich, to ja mówię: „sprawdź go, czy na pewno jest Ukraińcem. A jeśli nawet robi te burdy, to co? Ty się przejmujesz tym, co zrobił dezerter? To wyznacznik całego kraju, narodu?” Dla mnie Ukraińcy są na froncie. Dla mnie Ukrainki plotą siatki, karmią chłopaków, robią wszystko, co można. To są ci, którzy tych chłopców chronią i pomagają. 

AH: – Niejeden wolontariusz przekonał się, że jeśli samochód się zepsuje, nagle znajduje się dziesięć osób, które przyjdą pomagać. Warto podkreślić, że Ukraińcy, którzy są na froncie i walczą, tak samo mówią o tych Ukraińcach, którzy są za granicą, robią burdy. Oni mówią: „my was rozliczymy”. 

– I warto dodać, że tam absolutnie nie ma nastrojów antypolskich.

Generalnie nastroje na froncie są bardzo propolskie. Często słyszę, że gdyby nie Polacy, to na froncie byłoby ciężko

My też mamy swój front. Gdy dostajemy jakieś rzeczy do przekazania żołnierzom z fundacji, to wiadomo, że trzeba zrobić potem zdjęcie. Ale sytuacje są różne. Nie wszyscy pozwolą zrobić zdjęcie, bo tu chodzi o ich życie. A darczyńca, na przykład, chce filmik. Wiecie: kciuk w górę, wdzięczność. A chłopaki przyjeżdżają po dwóch tygodniach siedzenia na pozycjach, ubłoceni, niewyspani, bo ciągły ostrzał. Oni po prostu się czołgają ze zmęczenia. Gdzieś tam jeszcze są ranni. A ja mam mówić takiemu chłopcu: „robimy wideo i podziękujcie za zupki chińskie”. Czasami po prostu przykro prosić o coś takiego. Ja dla świętego spokoju robię zdjęcia, na których nie widać twarzy, czasem widać naszywkę. I jest dowód, że to dojechało do wojska. Bo wolontariusz to jest jak medyk: przede wszystkim ma nie szkodzić.

AH: – I trochę jak psycholog, bo oni przecież nie czekają tylko na te zupki chińskie. Oni czekają na Ciebie.

– Wszyscy mnie pytają: „po co tam jeździsz, po co tyle czasu zostajesz? Nie lepiej zrzucić to, co zawiozłaś, i od razu wyjechać?” Mało kto wie, że ci ludzie potrzebują porozmawiać. Ze swoimi pobratymcami taki nie pogada, bo z nimi żyje. Kiedy ja tam przyjeżdżam, to często w milczeniu scrollujemy telefony. Kątem oka widzę, że on ogląda zdjęcia swoich dzieci. Więc siadam obok i też zaczynam scrollować galerię ze swoimi dziećmi. Nie musimy rozmawiać. Ale po chwili widzę, że zerka mi w telefon. Więc pytam go: „twoje?” Odpowiada: „moje”. „A dawno ich nie widziałeś?”. „No, rok” – i facet często zaczyna płakać. Tęskni za domem. Oni nie są cyborgami, maszynami. Oni są ludźmi.

Ukraińcy są generalnie dużo cieplejsi niż Polacy w takich relacjach międzyludzkich. A może też front tak szybko im zabiera te niepotrzebne konwenanse. I oni po prostu mówią: „ja nie chcę walczyć, ja chcę do domu”

AH: – Tutaj taki przedział czasowy można dorzucić: jeżeli komuś urodziło się dziecko na początku pełnowymiarowej wojny, to w tej chwili ono już chodzi…

– Tak, i zdarza się, że ten ktoś po prostu nie widział tego dziecka. Mówi: „trzymałem w rękach czteromiesięczne dziecko, a teraz to dziecko chodzi, gada i mnie nie zna. Nie poznaje tatusia”.

JMS: – Nie mają przepustek, urlopów? 

– Mają, ale niektóre jednostki bardzo rzadko. A teraz coraz rzadziej, bo nie ma rotacji, nie ma komu zmienić ludzi w okopach i ciągle jest walka. Ja sama czasami ubieram ich do tego boju, nawet w rzeczy, które przywożę. Ja to wszystko widzę. Widzę ich stany psychiczne po powrocie, takie dziwne spojrzenie, to nakręcenie, tę adrenalinę. Bo sam wyjazd z pozycji jest czasem bardziej niebezpieczny niż siedzenie na pozycji. Ale to też nie tak, że w okopie jest relaks. Tam są momenty, że jest taka rąbanka po całej linii, że nie ma przerwy. A ci, którzy są najbardziej doświadczeni w bojach, chodzą na ciągłej czujce. I polegając na doświadczeniu wiedzą, kiedy nie wychodzić, kiedy czegoś nie robić. Oczywiście, teraz wszystko jest mocno skomputeryzowane, zelektronizowane.  Każdy wie, gdzie kto siedzi, ilu ludzi gdzie się chowa, w jakim blindażu. Chłopak, który idzie w szturm, wie, że w pierwszym blindażu są cztery osoby, w drugim sześć, w trzecim dwadzieścia. 

AH: – Mówisz, że wszystko jest zelektronizowane i cała wojna jest teraz w komputerze. To nie jest tak, że sobie wskoczysz w krzaczki i nikt nie wie, że tam jesteś. Ale jest jedna rzecz, która nie jest komputerem. To ludzki mózg. Jesteś tak blisko chłopaków, którzy schodzą z pozycji, obserwujesz ich już dłuższy czas i widzisz, co się z nimi dzieje, że oni często znikają, mają puste oczy. Albo pojawiają się zachowania agresywne. 

– Pojawiają się... Destrukcyjne, autodestrukcyjne. Ja sama odebrałam jednemu chłopakowi broń z ręki. Byłam przy tym, jak się dowiedział, że zostawiła go żona. Długo go nie było w domu, ona zadzwoniła i powiedziała, że to koniec. Zaczął krzyczeć, że „ja za ciebie, suko, walczyłem”. Zaczął strzelać w ścianę, więc podniosłam tylko broń w górę i go objęłam. I on wywalił cały magazynek w sufit.

Front jest w każdym miejscu. Front jest też w domu

On w tym momencie stracił wszystko. Nauczyłam się, że czasem w takim momencie ratuje prosta rzecz: kod 4.5.0. Czyli: „wszystko OK, jest spokojnie”. Bo oni ten kod słyszą w radiu. Ten kod się przewija w rozmowach i on jest informacją. Wszystko OK, spokojnie, nic się nie dzieje. I w jakiś sposób ich układ nerwowy reaguje, jak się mówi: 4.5.0. Myślę, że i my to powinniśmy już powolutku u nas wprowadzać, takie kody.

AH: – To nie tak, że my w ogóle nie mamy doświadczenia z PTSD, bo z Afganistanu wracali żołnierze, którzy mieli takie doświadczenia. Ale skala tego problemu w Ukrainie już w tej chwili jest niewyobrażalna. Ci ludzie wrócą po wojnie do domu i nie będzie tak, że to oni będą dostosowywać się do społeczeństwa i jakoś w nim żyć. To społeczeństwo będzie musiało dostosować się do weteranów. Czy ukraińskie społeczeństwo to rozumie? 

– To jest i tak, i tak. Są ludzie, którzy rozumieją i wychodzą naprzeciw, a są ludzie, którzy zupełnie nie próbują zrozumieć... Wiesz, co jest najgorsze, co najgorszego można zrobić żołnierzowi, który wraca do domu? Pytać: „no, to kiedy się ta wojna skończy? Ile to będzie jeszcze trwało?” Bo to rodzi gniew. Często odpowiadają, że będzie trwała do ostatniego ukraińskiego żołnierza. Oni wracają do domu, jak obcy ludzie. Zmienieni. A w domu złość, „no bo ile to można”. Latają te rakiety, strzelają, tu sąsiadkę zabiło. „A kiedy wrócisz? Tu trzeba kran naprawić”.

AH: – Teraz sobie przypomniałam historię opowiadaną przez jednego żołnierza. Siedzieli już po szkoleniu, rozpoczął się przydział do batalionów. Jeden z chłopaków został przypisany do „szturmowików”, a że to była brygada desantowo-szturmowa, to można się domyślić, że będzie ciężko, a on był w wielkim stresie. I napisał swojej dziewczynie, że „właśnie wysyłają mnie do szturmowików i prawdopodobnie za godzinę muszę już ruszać. Nie wiem, kiedy będę znowu z tobą na łączach”. A ona mu odpisała: „to zanim pojedziesz, wrzuć mi trochę kasy na konto”. I on po prostu się załamał. 

– „Ciebie nie ma, a ja muszę żyć”. Te kobiety też coś muszą ze sobą zrobić. Faceta nie ma od roku albo półtora w chacie. Nie widzimy sytuacji, nie oceniamy. Ja znam sytuację, gdzie chłopak z niewoli wyszedł po półtora roku, a żona przyjechała go poinformować, że to koniec. Tylko po to przyjechała do szpitala. A on jeszcze taki słaby... Wszędzie są ludzie i tacy, i tacy.

JMS: – Agnieszko, jako że jesteś wiedźmą, chciałabym Cię zapytać o… przyszłość. Jeździsz na front, widzisz to wszystko. Nie wiemy, jak Ukraina poradzi sobie z tym ogromem PTSD powracających żołnierzy, kiedy ta wojna się już skończy. Chyba jeszcze do tego daleko, ale dziś drony dolatują już do Polski. 

– Nieważne, co się wydarzy. Przygotujmy się na najgorsze. To, co przygotujemy i zorganizujemy, będzie można wykorzystać w każdy inny możliwy sposób. Wiedza, którą zdobędziemy w tym czasie, jest wiedzą bezcenną, na całe życie. Nie wiemy, kiedy nam się do czego przyda.

Uczmy się, edukujmy, przygotowujmy. Czerpmy z ich doświadczenia, póki żyją, póki chcą z nami rozmawiać. Uczmy się od nich

Wiedza to władza. Jeśli wiesz, to cię nie zaskoczą. Nie szukajmy wrogów, gdzie ich nie ma. W tej chwili przemysł zbrojeniowy Europy, Rosji i świata jest tak rozkręcony, że oni będą musieli coś z tym zrobić. Ja widziałam, jak to wygląda. I nie chciałabym, żeby to było w Polsce. 

AH: – Czy naprawdę wierzysz w to, że jeżeli Ukraina nie zatrzyma Rosjan, to oni pójdą dalej? 

– Zobaczcie, jak się rozpaliły wojny w różnych częściach świata. W tej chwili po prostu pół świata płonie, a my siedzimy z głową w piasku i nic nie robimy. Przepraszam, może to będzie slogan: „chcesz pokoju, szykuj się do wojny”. Lepiej być za bardzo przygotowanym niż nieprzygotowanym wcale. Nawet jeśli my tego nie wykorzystamy, być może nasze przygotowania pokażą, że jesteśmy silni.

Komuś zależy na tym, byśmy zaczęli być wrogo nastawieni do Ukrainy. Komuś zależy, byśmy nie lubili Niemiec. Komuś zależy, byśmy zostali sami. I o to chodzi, kochani, byśmy byli sami, wewnętrznie podzieleni. Byśmy wszędzie widzieli wrogów, bo wtedy będzie łatwiej nas rozbierać. Nie dajmy się dezinformacji. Nie dajmy szczuć narodu na naród. Nie wierzmy w te różne fake newsy, które w tej chwili nas wręcz zalewają. Federacja Rosyjska pracuje genialnie w Internecie. Ma do tego ludzi, ma do tego pieniądze. Razem jesteśmy siłą. A największą potęgę, jeśli ją rozebrać na części, można łatwiej unieszkodliwić. Dziel i rządź. I Rosja w tej chwili to robi. A my, jak te owieczki, hasamy dokładnie w kierunku, jakim oni sobie życzą.