Ćwiczenia z dekolonizacji

24 lutego 2022 roku, gdy rozpoczęła się inwazja rosji na Ukrainę, nie mogłam tak po prostu patrzeć na relacje w telewizji. Następnego dnia po pracy pojawiłam się na dworcu autobusowym Warszawa Zachodnia, wiedząc, że za chwilę będą uciekać do nas osoby z Ukrainy. Na dworcu byłam niemalże codziennie przez blisko trzy miesiące. Wskazywałam drogę, tłumaczyłam rozkład jazdy autobusów, pomagałam kupić bilet, podtykałam drobne pieniądze na opłacenie za skorzystanie z WC.

Pojawiało się coraz więcej ludzi i coraz więcej zmęczenia, przerażonych twarzy, wielkich oczu, a czasem łez. Nie pytając o nic podawałam chusteczki, roznosiłam kanapki, wodę. Potem pojawiały się opowieści. O męczącej podróży z Charkowa, o pociągu jadącym w ciemności, o strachu, płonących domach. Razem z innymi osobami, które jak ja pojawiły się na dworcu, by pomagać wspieraliśmy, jak mogliśmy.
Spontanicznie, z uważnością i poszanowaniem godności na tyle, na ile mogliśmy wczuć się w sytuację wojny i ucieczki przed nią. Bo wszyscy jesteśmy ludźmi i czujemy bardzo podobnie.

Podczas któregoś wieczoru na dworcu spotkałam Ludmiłę z dwójką dzieci. Jechali do Czech, czekali na pociąg, który miał być nad ranem. Zaczęłyśmy rozmawiać. Okazało się, że są z Wołynia. Wspomniałam o tragicznej wołyńskiej historii mojej rodziny. Nie mogłyśmy się rozstać.

Obie czułyśmy ból przez to, co było kiedyś i co dzieje się teraz

Ta dworcowa historia tak bardzo uświadomiła mi, jak ważne jest wsparcie Ukrainek i Ukraińców dziś, gdy uciekają przed atakami rosjan…

Siedem osób z Mariupola, kobiety z dziećmi, z masą reklamówek i toreb z ubraniami, jedzeniem, zabawkami. Wszystko to zbierały po drodze, jadąc do Polski. Tego wieczora, gdy je spotkałam, zdałam sobie sprawę, że mój dziadek, uciekając z Wołynia z moją 3,5 letnią wtedy mamą, też mógł mieć siaty i torby ze zbieranym po drodze dobytkiem. Dziadek zdążył zabrać jedynie marynarkę. Żadnych dokumentów, żadnych zdjęć.

Zrozumiałam, że to dziś dzieje się historia, na którą mamy wpływ, nie będąc obojętnym, okazując solidarność i wsparcie.

Na historię rzezi wołyńskiej, przesiedlenia, na akcję Wisła, na to co było – nie mam wpływu. Mam poczucie obciętych korzeni, żalu i traumy. Nie wiem nawet, jak wyglądała moja babcia, nie mam jej żadnego zdjęcia. Zostałam ostatnia z tej rodziny. Czas zakończyć ten ból i w jakiś sposób utulić żal za tym, co bezpowrotnie utracone.

W moim domu rodzinnym o tej tragicznej historii usłyszałam, gdy byłam nastolatką. Moja mama na jakiekolwiek wspomnienia o Wołyniu płakała, niewiele mówiła. Wiedziałam, że była Monika (starsza siostra mojej mamy), na którą mówiono: „Musia”. Wielokrotnie słyszałam od rodziców, że miałam mieć na imię tak jak ona. Zginęła razem z babcią gdzieś koło domu. Nie zdążyły uciec.

Polscy mieszkańcy Kupowalec byli zaskoczeni napadem w piątkowe lipcowe popołudnie. Do tej pory żyli w zgodzie i wielu serdecznych relacjach z ukraińskimi sąsiadami. Były zapewnienia, że nic im nie grozi.

Podczas napadów na domostwa, rzezi, grabieży i palenia domów znaleźli się i tacy Ukraińcy, którzy pomagali w ucieczce, przeprowadzali bezpiecznie przez rzekę, dokarmiali i ukrywali polskich sąsiadów w domu czy nawet w stogu siana

Wasyl Tkaczuk, bogaty ukraiński rolnik, mimo że miał dwóch siostrzeńców w UPA, ocalił 21 osób. Do dziś nie wiadomo dokładnie, ile osób zginęło w Kupowalcach. Podawana jest liczba 130, a nawet 150 osób. Z relacji osób, które przeżyły, ze spisanych wspomnień wynika, że było tych osób mniej. Ile dokładnie – nie wiadomo.
W miejscowości nie ma masowych grobów. Ludzie byli chowani tam, gdzie ich znaleziono. Prawdopodobnie szczątki kilku osób już po wojnie przeniesiono na cmentarz w Boroczycach.

Dokładnie 82 lata i miesiąc później jadę do Kupowalec (pomiędzy Horochowem a Beresteczkiem). Administracyjnie tej wsi już nie ma. Obecnie są tam Boroczyce. Jak się okazuje, obecni mieszkańcy wciąż mówią, że mieszkają w Kupowalcach! Dzięki szkicowi wioski z 1943 roku, stworzonemu kilkanaście lat temu, udało mi się odnaleźć miejsce, gdzie stał dom babci i gdzie urodziła się moja mama. Dziś jest tam pole ziemniaków, które uprawia ktoś ze wsi obok. Przy zjeździe z szosy w stronę, gdzie stał dom, rośnie wielki klon. Piękne drzewo. Przytuliłam się do niego. Niemy świadek historii. Tak naprawdę chciałam utulić i przytulić babcię, Musię, moją nieżyjącą od 20 lat mamę i dziadka, który zmarł w latach 80. Było piękne sierpniowe, gorące popołudnie, z pięknym światłem i suchą ziemią. Chciałam chodzić po tym polu ziemniaków. Schylałam się i co rusz znajdywałam kawałeczki cegieł, a nawet skorupki ceramiki. Nie mieści mi się w głowie do teraz, że to mogą być rzeczy z tamtych lat. Jak to? Tak po prostu tu leżą, są zaorane, rozkopywane, przekopywane i znowu zaorane. Tam też mogą być szczątki, kości zabitych mieszkańców Kupowalec, w tym mojej babci i Moniki.

Osoby kręcące się po polu wzbudziły ciekawość niektórych obecnych mieszkańców. Na rowerze podjechała Ludmiła, zaraz po niej Pawło. Zaczęliśmy rozmawiać o tym, co ja tu robię, że babcia, że moja mama i ta straszna historia, i że przyjechałam zobaczyć to miejsce. Pawło przypomniał sobie, że przecież w domu ma mapę z przedwojennym powiatem horochowskim, gdzie są i Kupowalce. Wrócił z mapą i ze swoją 70-letnią mamą. Baba Liubow, będąc dzieckiem, słyszała o tym, co się tu wydarzyło, że we wspomnieniach starszych pojawiała się historia o znalezionych szczątkach młodej kobiety z jasnym warkoczem. Nie ma już ludzi, którzy pamiętają tamte czasy. Są opowieści o Polakach, którzy przeżyli i pojawiali się co jakiś czas, wspominając życie do czasów tego tragicznego lipca – czy po to, by zapalić znicz pod krzyżem upamiętniającym te tragiczne wydarzenia i osoby, które zginęły.

Zapytałam Babę Liubow i Ludmiłę o ich stosunek do ekshumacji, do szukania tu, w tej ziemi, szczątków pomordowanych polskich mieszkańców tej wsi. Dodałam, że nie chcę szukać sprawców, dochodzić tego, kto to zrobił i jak się nazywał. To mi nic nie da. Chciałabym móc pochować moich bliskich. Kompletnie nie wiedziałam, czego mogę się spodziewać. Usłyszałam, że jeżeli tego potrzebuję i tak czuję, to powinnam to zrobić, że prawo do pochówku jest ważne i każdemu się należy. Wszyscy mieliśmy łzy w oczach.

W tym wszystkim pojawiły się też słowa, że skoro moja babcia i mama tu żyły, to ja jestem stąd. To ty jesteś nasza! To wszystko działo się, gdy siedzieliśmy wspólnie na trawie, przed miejscem, gdzie stał dom babci, gdzie poczęstowano nas pysznymi pomidorami, kiełbasą, chlebem i marynowanymi, przepysznymi borowikami. Rozmawialiśmy o tym, że dziś nie powinno być miejsca dla nienawiść, śmierć, wojny.

Że mamy trudną wspólną historię, że to było, a ważne jest to, co dziś. Usłyszałam po raz kolejny i kolejny, że Polacy tak pomogli i pomagają Ukraińcom, że czują wdzięczność i że dziś jesteśmy razem. Czuję tak samo

Trudno było wyjeżdżać z Kupowalec. Jechałam tam z obawami, także o to jak, to wszystko dźwignąć. Odnalazłam tam spokój, piękne promienie słońca, zieleń i pola. Patrzyłam na horyzont, gdzie w zbożu ukrywali się ci, którym udało się uciec. Przeszłam do stacji kolejowej, która była miejscem schronienia, i drogi do Horochowa, skąd drogi wielu osób prowadziły do Polski. Poczułam ulgę. Poczułam, że wróciłam do siebie. Poczułam, że to są moje Kupowalce, że chcę tam wrócić. Przebaczyłam.

„Ciągle myślę o Kupowalcach, o tych polach, o drodze, o słońcu i świetle, o zapachu ziemi… Czułam się tam dobrze i chciałam siedzieć pod tym wielkim klonem, a potem chciałam przekopywać ziemię rękami i to było jak szukanie bliskich, szukanie śladów” – napisałam do Baby Liubow. Odpowiedziała mi: „Jeśli chcesz i możesz, to przyjeżdżaj do nas. Mam wrażenie, że jesteśmy jak rodzina, Agniesiu”.

‍

A to dopisek na koniec: szanując decyzję Ukraińskiej komisji językowej dopuszczającej możliwość pisania słowa rosja z małej litery - zastosowałam także tą zasadę w moim tekście.

‍Zdjęcia z prywatnego archiwum

Dom Ukraiński w Przemyślu to miejsce, o którym nie wspomina się podczas turystycznych wycieczek po mieście. W ciągu ostatnich kilku lat byłam na paru takich wycieczkach i za każdym razem zauważałam, że lokalni przewodnicy pomijają kwestię Ukraińców, choć są oni jedną z kluczowych społeczności w mieście. Społecznością, która pozostawiła po sobie dziesiątki architektonicznych i historycznych artefaktów.

Ponadto ukraińska społeczność Przemyśla jest często określana przez miejscowych jako „prawosławna”, choć nie jest to określenie precyzyjne. W latach 60. XIX wieku, kiedy Przemyśl zaczął się dynamicznie rozwijać dzięki budowie fortecy [Twierdza Przemyśl, podówczas trzecia największa twierdza w Europie – red.], mieszkało tu zaledwie 10 tysięcy osób. Do 1910 roku liczba mieszkańców wzrosła do 56 tysięcy. Wśród nich 12,3 tys. było Ukraińcami, w większości wyznania grekokatolickiego.

Dom Ukraiński stoi w centrum miasta, przy ulicy Kościuszki 5. Ten modernistyczny budynek wzniesiono w latach 1903-1904 z inicjatywy dr. Teofila Kormosza, prawnika i członka lokalnej społeczności ukraińskiej. Ihor Horkiw, obecny kierownik Domu Ukraińskiego, wyjaśnia, jak i dlaczego to miejsce stało się dla Ukraińców kluczowe.

Niebo nie tak niebieskie, trawa nie tak zielona

Halyna Halymonyk: Z tego, co wiem, historia Pańskiej rodziny jest bezpośrednio związana z historią Domu Ukraińskiego w Przemyślu. I w pewnym stopniu odzwierciedla historię wielu Ukraińców, którzy mają swoje korzenie na południowo-wschodnich ziemiach Polski.

Ihor Horków: Rodzina moich dziadków została deportowana podczas akcji „Wisła”, którą przeprowadzono pod hasłem „ostatecznego rozwiązania problemu ukraińskiego w Polsce” – w ramach porozumienia między komunistycznymi rządami ZSRR i Polski – wraz ze 150 tysiącami innych Ukraińców z Łemkowszczyzny, Chełmszczyzny, Nadsania i Podlasia. Wcześniej, bezpośrednio po II wojnie światowej, około pół miliona Ukraińców zostało deportowanych z terenów dzisiejszej południowo-wschodniej Polski do sowieckiej Ukrainy, z której w przeciwnym kierunku wywieziono większość ludności polskiej. W 1947 roku kolejnych 150 000 Ukraińców zostało deportowanych do zachodniej i północnej części Polski, na tak zwane „ziemie odzyskane”.

W ten sposób prokremlowski rząd komunistycznej Polski chciał wymazać ukraińską tożsamość i spolonizować Ukraińców. Surowo zabroniono im powrotu na ziemie, które były ich ojczyzną

Jednak na zachodnich ziemiach Polski nie widzieli dla siebie przyszłości, bo nie było tam „ukraińskiego życia”: żadnej grupy teatralnej, żadnego czasopisma, żadnej cerkwi, żadnej szkoły. Czasami dotarcie do najbliższej cerkwi zabierało cały dzień – a po dwugodzinnym nabożeństwie kolejny dzień upływał im na wędrówce powrotnej.

Ukraińcy to naród bardzo przywiązany do ziemi. W nowym miejscu wszystko było dla nich inne: niebo nie tak błękitne, trawa nie tak zielona, słońce nie grzało tak mocno.

Mimo zakazu, szukali sposobu, by wrócić do domu. Przemyśl, w którym były Dom Ukraiński i cerkiew, stał się dla nich mitycznym miastem, dającym nadzieję na odrodzenie ukraińskiego życia społecznego. Zaczęli więc tam napływać, ukradkiem albo podstępem, i meldować się w okolicznych wsiach. By poczuć ducha „ukraińskiego życia”.

Czy ta idea przyświecała budowie Domu Ukraińskiego w Przemyślu?

W czasie gdy on powstawał, w całej Galicji był boom na wznoszenie takich domów. Ukraińcy budowali domy ukraińskie, Polacy – polskie. Ludzie chcieli się jednoczyć, ale w odrębnych społecznościach. Ukraińcom zajęło to dużo czasu, dlatego ich dom w Przemyślu powstał znacznie później niż inne. Został zbudowany ze zbiórek lokalnej społeczności i okolicznych wsi, które były w większości ukraińskie, a także przy wsparciu ukraińskiej diaspory.

Ten dom miał stać się symbolem zmartwychwstania Ukrainy-Rusi, która powstanie jako niepodległe państwo na mapie Europy. Nawet kopułę zbudowano, jak dla cerkwi. Fasada została ozdobiona niebieskimi i żółtymi ornamentami, a w sali teatralnej są ornamenty odnoszące się do różnych regionów Ukrainy.

Społeczność ukraińska w Przemyślu miała rozwiniętą świadomość obywatelską i ukraińskocentryczną mentalność. W odrodzeniu ukraińskości Przemyśl odegrał niezwykle ważną rolę. To tu po raz pierwszy wykonano pieśń „Ukraina jeszcze nie umarła”, która później stała się hymnem państwowym, a we wsi pod Przemyślem urodził się i został pochowany kompozytor Mychajło Werbycki. Iwan Franko recytował tu zaś swój proroczy poemat „Mojżesz”.

9 i 10 marca, czyli w urodziny i imieniny Tarasa Szewczenki, ukraiński biznes w Przemyślu wprowadził dni wolne, które wypełniały wydarzenia kulturalne i edukacyjne

Nic dziwnego, że Ukraińcy w Polsce, których prokremlowscy komuniści chcieli pozbawić tożsamości, szukali miejsc, gdzie mogliby poczuć się Ukraińcami bez strachu, gdzie byłoby „ukraińskie życie”.

Co w tym czasie działo się z Domem Ukraińskim w Przemyślu?

W 1947 r. cały majątek społeczności ukraińskiej, podobnie jak majątki innych społeczności, został znacjonalizowany. Po śmierci Stalina zaczęła się w Polsce odwilż. W 1956 r. rząd komunistyczny przyznał mniejszościom narodowym prawo do tworzenia własnych stowarzyszeń. Białorusini, Ukraińcy i inne mniejszości miały po jednym takim stowarzyszeniu.

Tyle że Ukraińskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne było w pełni nadzorowane przez polskie władze komunistyczne: donosy, kontrola wypowiedzi i poglądów. Jednak, nawet działając w tej formie, pomogło ono Ukraińcom ożywić swoją społeczność – głównie dzięki działalności kulturalnej. Była grupa teatralna, było pismo „Nasze Słowo” i centrum języka ukraińskiego.

Przez lata społeczność ukraińska w Przemyślu apelowała do lokalnych władz o zwrot budynku, lecz bezowocnie. Przez trzy pokolenia, by zachować budynek, wynajmowano część pomieszczeń. Na początku to był jeden pokój, potem dwa, trzy, sala teatralna … Ukraińcy dbali o ten dom, starali się ocalić go od zniszczenia i zapomnienia.

1 procent kosztów, 100 procent tożsamości

Pamięta Pan dzień, w którym po raz pierwszy przyszedł do Domu Ukraińskiego?

Urodziłem się w północnej Polsce, ale moja rodzina dużo słyszała o Domu Ukraińskim w Przemyślu. Rodzice dbali o to, bym miał świadomość, że jestem Ukraińcem, obywatelem polskim ukraińskiego pochodzenia. W domu mówiliśmy po ukraińsku, chodziłem do ukraińskiej szkoły. Dlatego zawsze czułem szczególny związek z tym miejscem, a przeprowadzka do Przemyśla była dla mnie świadomą decyzją.

Zawsze chciałem zobaczyć ten dom. Stało się to w 2007 roku. Wtedy Dom Ludowy został rozdzielony na mieszkania komunalne i zamieniony w publiczną toaletę. Stan był okropny.

Ukraińskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne istniało do 1989 roku. Zostało zlikwidowane z powodu bliskich związków z reżimem komunistycznym i zastąpione przez Związek Ukraińców w Polsce. Zgodnie z polską ustawą mniejszościami narodowymi są te mniejszości, które mieszkają w Polsce co najmniej od 100 lat.

A Ukraińcy byli we wschodniej Polsce zawsze. Całkowita ich asymilacja była i jest niemożliwa, o czym świadczy m.in. to, że w spisie powszechnym z 2011 roku ukraińską tożsamość narodową zadeklarowało więcej osób niż w spisie z 2002 roku

Porozumienie w sprawie przekazania budynku udało się osiągnąć dopiero w 2011 roku: Związek Ukraińców w Polsce odkupił go od gminy za symboliczny 1 procent wartości. Decyzja ta wiązała się ze zwrotem Polakom Domu Polskiego we Lwowie.

Później społeczność ukraińska zebrała 6,5 mln zł z prywatnych darowizn i dotacji na remont budynku, którego całkowity koszt oszacowano na 12,5 mln zł. Prace zaczęliśmy od sali teatralnej, bo chcieliśmy, by jak najszybciej można było organizować w niej wydarzenia kulturalne i integracyjne.

Ale to miejsce służy nie tylko na rzecz społeczności ukraińskiej. Jest przestrzenią dialogu międzykulturowego i przełamywania stereotypów. Bo nikt nie powinien być zamknięty we własnej bańce kulturowej.

Czy to prawda, że lokalne władze często ignorują przyjazne gesty ze strony Domu Ukraińskiego?

Przemyśl to miasto o skomplikowanej historii.

Niemal wszyscy politycy wykorzystują wątek ukraiński podczas kampanii wyborczych, nie wyciągając wniosków z błędów popełnionych w przeszłości

A że wybory są zawsze, wydaje się, że to niekończący się proces. Robimy wszystko, co w naszej mocy, by przezwyciężyć stereotypy i uprzedzenia wobec Ukraińców. Jednak wielu politykom łatwiej jest grać na emocjach wyborców, wskazując jakiegoś wroga. Często tematy historyczne są wykorzystywane jako grunt do manipulacji.

Jak z tym walczymy? Mówimy o faktach, na przykład o wkładzie Ukraińców w polski system emerytalny i podatkowy. Kiedy w Przemyślu wybuchły protesty rolników, skupiliśmy się na stratach poniesionych przez polskich przedsiębiorców z powodu blokowania granicy.

Zapraszamy polską społeczność do udziału we wszystkich naszych wydarzeniach, nasze drzwi są zawsze otwarte. To jedyny sposób na budowanie wspólnoty ukraińsko-polskiej.

Na ścianie Domu Ukraińskiego widnieje napis: „Nie ma wolnej Ukrainy bez wolnej Polski, nie ma wolnej Polski bez wolnej Ukrainy”. Ukraińscy i polscy politycy oraz społeczności po obu stronach granicy muszą zdać sobie z tego sprawę

Inni odchodzą, my zostajemy

Zarazem Dom Ukraiński w Przemyślu zawsze był miejscem wsparcia dla Ukraińców, nie tylko tych w Polsce. Zwłaszcza po wybuchu wojny na pełną skalę.

Tak, zawsze byliśmy po stronie Ukrainy we wszystkich próbach, przez które przechodziła. Kiedy był Euromajdan, a później Rewolucja Godności, Ukraińcy w Polsce i Polacy zbierali pomoc humanitarną. Kiedy Ukraina, kierowana przez ówczesnego prezydenta Wiktora Janukowycza, zakazała importu artykułów humanitarnych, dzieliliśmy je na małe partie, wwozililiśmy do Ukrainy pojedynczymi samochodami i rozwoziliśmy po kraju.

Przed wojną zebraliśmy się, by pomyśleć, w jaki sposób Dom Ukraiński w Przemyślu może pomóc Ukraińcom. Opracowaliśmy plan pomocy. Wolontariusze, którzy na dworcu kolejowym w Przemyślu pomagali ukraińskim uchodźcom dostać się do właściwego pociągu, autobusu czy udzielali informacji, byli ukraińskimi i polskimi wolontariuszami z naszego Domu.

Byliśmy dobrze przygotowani, mieliśmy opracowane precyzyjne protokoły udzielania pomocy.

Sala teatralna, w której występowali ukraińscy i polscy twórcy – Sołomija Kruszelnicka, Łeś Kurbas, Oksana Zabużko, Olga Tokarczuk, Andrzej Stasiuk – została przekształcona w tymczasowy hostel z 24 łóżkami

Potem dostawialiśmy kolejne łóżka: 50, 80... W sumie w ciągu sześciu miesięcy przyjęliśmy około 5000 osób, zapewniając im zakwaterowanie i wyżywienie.

Dom Ukraiński w Przemyślu zorganizował ponad 1000 dni dyżurów wolontariuszy na dworcu kolejowym. Nasi wolontariusze pomagali kobietom z dziećmi nosić walizki, zajmowali się logistyką. Przygotowywaliśmy pakiety niezbędnych informacji, które można było przekazywać uchodźcom w 100 sekund – także te, które pomagały unikać oszustów i złodziei. Pracowaliśmy również w pokoju dla matek z dziećmi.

Za tym wszystkim stał zespół Związku Ukraińców w Polsce – polscy i ukraińscy wolontariusze, którzy byli gotowi do pracy w dni powszednie i święta

Dzięki wsparciu sponsorów udało się wyremontować inny budynek, w którym do 2024 roku funkcjonował hostel dla uchodźców. Przebywały tam osoby potrzebujące tymczasowego schronienia — aby odetchnąć i zrozumieć, w jakim kierunku dalej podążać. Otworzono również schronisko (shelter) dla osób z niepełnosprawnościami, przeznaczone na krótkoterminowy pobyt — od dwóch do trzech miesięcy. Te osoby już przed wojną zmagały się z trudnościami, a teraz potrzebują dodatkowego czasu na adaptację i regenerację.

Naszym celem było pomóc tym ludziom zaplanować przyszłość: znaleźć pracę, szkołę dla dzieci, kursy językowe. Fakt, że po dwóch lub trzech miesiącach mogą już sobie sami poradzić, że odzyskali kontrolę nad swoim życiem, jest dla nas największą nagrodą.

Dzięki różnym programom grantowym mogliśmy np. organizować wizyty lekarskie w schronisku i pomoc psychologiczną. Teraz ze względu na zawieszenie wsparcia z USAID [Agencja Stanów Zjednoczonych ds. Rozwoju Międzynarodowego, likwidowana obecnie przez administrację Donalda Trumpa – red.] niektóre programy, w tym pomoc psychologiczna, musiały zostać ograniczone. Szukamy sposobów, by czymś to zastąpić, ponieważ społeczność ukraińska w Polsce jest zajęta zbieraniem funduszy głównie dla frontu. Wiele organizacji wycofuje się z pomocy, choć zapotrzebowanie na nią nie zniknęło. Nasza organizacja nadal pomaga Ukraińcom w wielu sprawach: tłumaczeniach, organizacji pogrzebów, wsparciu kobiet, które mają urodzić dziecko.

Mamy więcej pracy, bo gdy inni odchodzą, my zostajemy – jako jedni z nielicznych

Coraz częściej pojawiają się opinie, że część uchodźców wojennych może pozostać w Polsce na zawsze. Jaka powinna być polityka Polski w zakresie integracji Ukraińców?

Państwo nie powinno wykluczać z tego procesu organizacji pozarządowych, które mają wieloletnie doświadczenie w pracy integracyjnej. Odkąd Dom Ukraiński w Przemyślu wznowił swoją działalność, zorganizowaliśmy dziesiątki polsko-ukraińskich wydarzeń. U nas jest miejsce dla wszystkich mieszkańców Przemyśla, nie tylko Ukraińców.

Nie budujemy muru wokół naszej społeczności, ale otwieramy drzwi. Tylko dzięki stałym kontaktom osobistym i otwartej przestrzeni kulturalnej możemy zbudować prawdziwy most porozumienia. To właśnie takie inicjatywy jak nasza udowadniają, że integracja nie jest asymilacją, ale współistnieniem, w którym każdy zachowuje swoją tożsamość, stając się częścią czegoś większego.

Zdjęcia: archiwum Domu Ukraińskiego w Przemyślu

„Europę jak jabłko rozetnę,

A nóż zatruty obie zatruje połowy”

Juliusz Słowacki napisał dramat „Kordiana” 190 lat temu. Pokazał w nim rosyjskiego cesarza Mikołaja I jako zaciekłego wroga krajów europejskich, w szczególności Polski, w której brutalnie stłumił powstanie narodowowyzwoleńcze. Ten car niemal przez całe swoje życie prowadził wojny o nowe ziemie – także z Persją, na Kaukazie, z Turcją…

Według dr hab. Iwony Maciejewskiej, profesorki Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, rosyjska ideologia imperialna nadal wpływa na wielu ludzi nie tylko w Rosji, ale też za granicą. To z kolei pozwala Kremlowi kontrolować zachodni dyskurs na temat wojny w Ukrainie poprzez narzucanie imperialnej struktury myślenia. Głównym argumentem Rosjan, który dziś pozwala im uniknąć odpowiedzialności, jest to, że Kreml nie uznaje niepodległości Ukrainy, ponieważ w średniowieczu ziemie dzisiejszej Ukrainy i Rosji były częścią tego samego państwa, Rusi Kijowskiej. „Kordian” pokazuje nierosyjską wersję historii.

Historycy i pisarze (m.in. Ołeh Krysztopa i Anders Aslund) porównują styl rządów obecnego szefa Kremla do panowania Mikołaja I, który władał Imperium Rosyjskim w latach 1825-1855. W tym czasie absolutyzm w Rosji osiągnął swoje maksimum.

Po stłumieniu powstania listopadowego w latach 1830-1831 Mikołaj I zniósł polską konstytucję. W „Kordianie” Słowacki opisuje, jak dumny z siebie jest ten władca, któremu udało się zamienić Polskę w politycznego „trupa”. Grozi, że wszystkich kolejnych protestujących wyśle na Syberię lub zabije. A jeśli wybuchnie nowe powstanie, Warszawa zostanie zniszczona na zawsze:

„Polska już ostygła,

Umarła i na wieki. – Jak magnesu igła

Na północ obrócona, w Sybir patrzy mroźny”.

Wydarzenia, które w tamtym czasie miały miejsce w Polsce, przypominają sytuację na tymczasowo okupowanych terytoriach ukraińskich

„Zniszczenie polskiej armii, wprowadzenie języka moskiewskiego jako języka urzędowego, przeniesienie bibliotek publicznych i zbiorów naukowych z Polski do Rosji, zamknięcie szkół, przymusowe przesiedlenie dużej liczby polskich dzieci do Rosji pod pretekstem ich reedukacji na koszt publiczny, zesłanie wielu polskich rodzin do odległych prowincji Rosji, znaczna i rygorystyczna rekrutacja, mianowanie moskiewskich urzędników na stanowiska w Polsce, ingerencja w sprawy Kościoła narodowego itp. Wszystko to świadczy o próbach rządu zniszczenia narodu politycznego w Polsce i stopniowego przekształcenia jej w prowincję moskiewską” – pisał 3 lipca 1832 r. lord Henry Temple Palmerston, brytyjski mąż stanu.

Na ziemiach polskich wchodzących w skład Imperium Rosyjskiego agresywnie i szybko realizowano politykę rusyfikacji. Presja cenzury stała się totalna. Jednym z pisarzy, którego twórczość i nazwisko znalazły się na indeksie, był młody poeta Juliusz Słowacki. Pochodził z Ukrainy – urodził się w 1809 roku w Krzemieńcu (obecnie w obwodzie tarnopolskim).

Słowacki postrzegał panowanie Mikołaja I jako zagrożenie dla całej Europy:

„Europę jak jabłko rozetnę,

A nóż zatruty obie zatruje połowy”.

O ambicjach, pewności siebie i planach cara, by kontynuować wojny kolonialne w Europie, świadczą też inne słowa słowa despotycznego monarchy: „Ha! Ha! albom ja wielki? albo świat ten mały?”. Był przekonany, że jest wybrańcem Boga, który powierzył mu zarządzanie imperium.

Mikołaj I uważał, że jego świętą misją jest obrona Rosji przed liberalizmem, który jego zdaniem nadchodził z Zachodu

Od 1844 r. mieszkańcy Imperium poniżej 25. roku życia nie mogli podróżować za granicę; dla wszystkich innych wyjazd był niemal niemożliwy. Poza tym car zwalczał wolność słowa, wprowadzając ścisłą cenzurę. Stworzył tajną policję do wyłapywania i karania wszystkich niezadowolonych – odpowiednik przyszłych KGB i FSB. Mikołaj I zniszczył także odrodzenie narodowe, które rozpoczęło się w Ukrainie, formułując ideę jednego narodu, na który mieli się składać Wielkorusini (Rosjanie), Małorusini (Ukraińcy) i Białorusini. Wprowadził również narodową ideę „autokracji, prawosławia i narodowości”.

Obecny szef Kremla promuje tę samą, wywodzącą się od czasów cara Mikołaja I, ideę

Według dr. Olgi Morozowej to właśnie udział młodego Juliusza Słowackiego w powstaniu listopadowym skłonił poetę do emigracji (najpierw do Paryża, później do Genewy) – i napisania „Kordiana”.

Kryształowe prokrustowe łoże dla liberałów i innowierców

Jednym z kluczowych fragmentów „Kordiana” jest scena rozgrywająca się w Sali Tronowej Zamku Królewskiego w Warszawie. Kordian planuje zamach na cara, który obwołał się też królem Polski. Gdy dociera do zamku, Mikołaj I śpi w kryształowym łożu. Z jednej strony to symbol absolutyzmu i niedostępności króla, z drugiej – kruchości carskiej władzy i jej słabości.

W innej scenie dramatu staje się jasne, że „kryształowe łoże” jest również nawiązaniem do „Prokrustowego łoża”. W mitologii greckiej zbrodniarz Prokrust usypiał w nim swoje ofiary, najczęściej podróżników. Tych, dla których było zbyt długie, rozciągał – a tym, którzy się w nim nie mieścili, obcinał nogi. To metafora sztywnych i brutalnych granic, w ramach których ktoś chce siłą dostosować kogoś do swoich potrzeb lub wymagań.

„Kryształowe łoże” w utworze Słowackiego ukazuje plany cara wobec narodów Europy Zachodniej:

„Na zachodzie stugłowa wyrasta poczwara,

Lecz wkrótce w petersburskiej każę ulać

Łoże drugie z kryształu, dla ludów zachodu;

Miarę na długość wezmę z moskiewskiego rodu,

A który naród dłuższy nad łoża okucie,

Kryształu nie rozciągnę, lud skrócę o głowę”.

Inaczej mówiąc, wszystkich mieszkańców Europy Zachodniej (Mikołaj I nazywa ich „stugłowym potworem”), którzy nie dostosują się do warunków narzucanych im przez rosyjskiego cara, czeka marny los.

Wkrótce nienawiść do Europy zmotywowała cara do rozpoczęcia nowej wojny. W Stambule zażądał, by wszyscy prawosławni chrześcijanie w Imperium Osmańskim znaleźli się pod jego „ochroną”. Gdy sułtan odmówił, Rosja zajęła Mołdawię i zaatakowała turecką flotę w Sinope. Europejscy przywódcy, zdając sobie sprawę, że cara nie da się powstrzymać, postanowili przystąpić do wojny po stronie Imperium Osmańskiego. Rosja haniebnie przegrała „świętą wojnę” z Europą, poddając Sewastopol. Mikołaj I przeziębił się na Krymie i zmarł w swoim niekryształowym łóżku.

Dramat „Kordian” Sławackiego, opowiadający o powstaniu listopadowym, przygotowaniach do zamachu na cara i zrywie narodowowyzwoleńczym, do dziś jest jednym z najczęściej dyskutowanych dzieł. Dlatego został wybrany do odczytania podczas XIII Narodowego Czytania w Polsce, w Ukrainie i 60 innych krajach.‍