„Libido zniknęło po Buczy”: jak wojna i status uchodźcy wpływają na życie intymne ukraińskich kobiet

Podjęcie się tego tematu nie było łatwe – to rozmowa o bólu i strachu. Ale ta sprawa jest zbyt ważna, by milczeć.

Rak to zawsze dramatyczne doświadczenie. Dla ukraińskich uchodźczyń to jednak podwójny cios. Do diagnozy, która sama w sobie wywraca życie do góry nogami, dochodzi wojna, emigracja, życie w obcym kraju i brak pieniędzy.

Dziś w Polsce Ukrainki mają szansę na bezpłatne leczenie, które ratuje im życie. Ale po prezydenckim wecie i zmianie zasad przyznawania prawa do opieki medycznej ta szansa może zostać im odebrana – szczególnie tym, które nie pracują oficjalnie. Wtedy setki kobiet zostaną same z chorobą, której nie wybierały, i z rachunkami, których nie będą w stanie zapłacić

Planowane są cięcia w liście świadczeń medycznych dla uchodźczyń, które nie pracują w Polsce. Na liście tego, co może stać się niedostępne, znalazły się m.in. leki refundowane w ramach programów państwowych, rehabilitacja, procedury związane z przeszczepami czy programy szybkiego dostępu do nowoczesnych technologii medycznych. Wszystko to stanowi bezpośrednie zagrożenie dla pacjentek onkologicznych.

„Mogę walczyć tylko tutaj”.

Jeszcze przed pełnoskalową wojną, u 48-letniej Janiny Grysenko lekarze w Ukrainie wykryli czerniaka oka. – „Odmówili podjęcia się leczenia i skierowali mnie do Odesy, do Instytutu Filatowa. Ale i tam powiedziano mi, że to zbyt skomplikowane” – wspomina. Jedynym wyjściem okazała się podróż do Rygi, gdzie zgodzono się ją operować. 23 lutego 2022 roku wróciła z mężem do Kijowa. A już następnego dnia wybuchła wojna.

Lekarze ostrzegali, że nie wolno jej się denerwować. Dlatego 4 marca mąż wsadził ją wraz z dziećmi do wagonu ewakuacyjnego pociągu. Tak Janina, z dwuletnim i szesnastoletnim synem, znalazła się w Polsce, gdzie zaczęła nowy etap swojej walki. – „Pod opiekę wziął mnie Krakowski Instytut Onko-okulistyki. Przez dwa i pół roku żyłam w remisji” – mówi.

Ale dziewięć miesięcy temu wydarzyła się tragedia: starszy syn Janiny nagle zmarł w wieku 19 lat na nieznanego wirusa. – „Moja duma, moja nadzieja, moje silne ramię… Był najlepszym studentem na uczelni, pracował w piekarni, uczył Ukraińców języka polskiego, grał na klarnecie. Wraz z przyjacielem Andrijem mieli zespół, zdążyli nawet nagrać album” – wspomina kobieta. Stres był tak ogromny, że wkrótce lekarze wykryli u niej przerzuty do wątroby.

Początkowo w rejestracji kliniki transplantologii wyznaczono termin konsultacji dopiero na… 2026 rok. – „Wyszłam ze szpitala i pomyślałam: to koniec, nie mam już żadnych szans”. Ale później udało się jej wyrobić kartę pacjentki onkologicznej i dostać na wizytę.

Janina opowiada, że w drodze do kliniki w komunikacji miejskiej usłyszała głos syna, jakby dodawał jej otuchy: „Mamusiu, jedź, wszystko załatwię”. A w samej klinice spotkała młodego lekarza, łudząco podobnego do syna. Usiadła naprzeciwko niego i rozpłakała się. On ją uspokoił, wsparł, skierował na konsultację do profesora – i wszystko ruszyło do przodu. Operację przeprowadzono już w sierpniu tego roku. – „Wiem, że to syn mnie uratował. On jest moim aniołem stróżem. Muszę żyć, żeby wydać jego album. To moja obietnica dla niego” – mówi Janina.

Dziś wraca do zdrowia, ale bardzo się boi, że straci dostęp do leczenia, ponieważ nie ma w Polsce oficjalnej pracy. – „Boję się nawet wyobrazić, co będzie, jeśli odbiorą onkologicznym pacjentkom możliwość leczenia. Po tym wszystkim, co przeżyłam, myśleć jeszcze o tym, skąd wziąć takie pieniądze… Dla mojego rodzaju raka w Ukrainie po prostu nie ma terapii. Mogę walczyć tylko tutaj. Jeśli odbiorą mi tę szansę – co wtedy? Kolejnej emigracji na pewno już nie przeżyję”.

„To nie jest przywilej. To jest samo życie”.

Na liście zagrożonych świadczeń znajdują się nie tylko procedury transplantacyjne, lecz także rzadkie leki i innowacyjne metody leczenia.

– „Miałam szczęście – w Polsce nie tylko usunięto mi guz tarczycy, ale też zastosowano nowoczesne, eksperymentalne metody, które pozwoliły mi zachować głos” – opowiada Walentyna, badaczka w Ośrodku Badań nad Migracjami Uniwersytetu Warszawskiego. – „Uniwersytet zatrudnia mnie na kontraktach półrocznych. I za każdym razem liczę: ZUS działa jeszcze miesiąc po zakończeniu umowy – czy zdążę zrobić badania? To zawsze ogromny stres. Straszne uczucie: walczyć o życie, a jednocześnie zastanawiać się, skąd wziąć pieniądze”.

Walentyna jest przekonana, że bezpłatny dostęp do leczenia jest kluczowy właśnie dla najbardziej wrażliwych grup – osób starszych, chorych uchodźców, kobiet po porodzie. Widzi to także w swoich badaniach naukowych.

– „Jestem doktorem nauk ekonomicznych i potrafię liczyć. Wiem, że Ukraińcy płacą w Polsce wystarczająco dużo podatków, by zapewnić leczenie tym, którzy znaleźli się w dramatycznej sytuacji” – mówi.

Kolejna bohaterka to młoda mama, Daryna Pajcun. O strasznej diagnozie dowiedziała się, gdy jej córeczka miała zaledwie dziewięć miesięcy. Daria urodziła już w Polsce, karmiła piersią i przypadkiem wyczuła w piersi guz. Lekarze jednak uspokajali, tłumacząc zmiany laktacją

Przypadek sprawił, że Daryna trafiła do Instytutu Zdrowia Kobiety. Tam wykonano jej USG i biopsję. Diagnoza brzmiała jak wyrok: inwazyjny rak piersi w trzecim stadium. – „Cała procedura ciągnęła się niemal pół roku. A nie wolno było czekać. Trzeba było od razu iść na badania do prywatnej kliniki” – mówi dziś Daryna.

W czerwcu tego roku rozpoczęła chemioterapię. – „Pierwsze cykle były niezwykle agresywne. Silne mdłości, ból kości, osłabienie – nie mogłam nawet wstać z łóżka. W sumie przepisano mi szesnaście zabiegów. Z ciekawości sprawdziłam w internecie cenę jednego z leków, który dostaję co trzy tygodnie. Trzy tysiące dolarów… za jeden preparat!” – opowiada. Leczenie wciąż trwa. Już 6 listopada Daryna ma zaplanowaną operację. Na razie, dzięki statusowi UKR, leczy się bezpłatnie. Ale czy ten status wystarczy, by mogła przejść wyczekiwaną operację jesienią?

„Wielu osób z diagnozą nikt nie zatrudni”

Przed chorobą Natalia Ostapjuk pracowała w przedszkolu. Gdy dowiedziała się o raku piersi, mogła skorzystać ze zwolnienia lekarskiego i nadal objęta była ubezpieczeniem. Ale kiedy projekt w przedszkolu się zakończył, została bez pracy. Leczenie kontynuowała już wyłącznie dzięki statusowi UKR, wspierana dodatkowo przez organizacje pozarządowe.

W Polsce przeszła operację, chemioterapię i radioterapię. Podczas chemioterapii korzystała z pomocy psychoonkologa, dietetyka oraz rehabilitanta, który uczył ją ćwiczeń łagodzących ból rąk i nóg. Polska służba zdrowia dała Natalii coś, czego brakowało jej wcześniej – poczucie bezpieczeństwa. Kontrolne badania co trzy lub sześć miesięcy, tomografie, mammografie – wszystko zgodnie z harmonogramem, bez kolejek i wielomiesięcznego czekania. – „To obniża poziom stresu. W Polsce czuję zaufanie – a to bezcenne. Nie myślę, że mogą mi coś zrobić źle. Lekarze są uważni, profesjonalni, wszystko tłumaczą. A gdy ufam lekarzom, to już połowa sukcesu w leczeniu” – podkreśla Natalia.

Dziś jest w remisji i wróciła do pracy w przedszkolu – zatrudniono ją, mimo że jej diagnoza była znana. Jest wdzięczna dyrekcji, bo doskonale rozumie: – „Wielu osób z diagnozą onkologiczną nikt nie zatrudni. Bo będą zwolnienia lekarskie, nieobecności”.

Ale praca w Polsce jest niepewna. – „Dziś kontrakt jest, jutro może go nie być. Projekt się skończy, umowy nie przedłużą. I co wtedy ma zrobić człowiek, który w środku terapii dowiaduje się, że stracił i pracę, i dostęp do leczenia?” – pyta Natalia.

„Żyję i pracuję, bo dano mi taką szansę”

‍— „Nawet gdybym sprzedała mieszkanie pod Kijowem, tych pieniędzy starczyłoby może na jedną trzecią, góra na jedną czwartą kosztów. Skąd wziąć resztę? Wtedy pewnie poddałabym się i pogodziła z losem. A tutaj dano mi szansę – i zdecydowałam, że będę walczyć” — mówi Switłana Fomina.

Do Polski przeprowadziła się na początku pełnoskalowej wojny. Najpierw pracowała jako krawcowa w atelier u polskiej projektantki, ale szybko zdobyła się na odwagę i otworzyła własną działalność gospodarczą. Na początku 2023 roku zauważyła niepokojące objawy: – „Na bieliźnie znajdowałam drobne krople krwi. Nic nie bolało, mogłam to zignorować, ale zmusiłam się, by pójść do lekarza. I dobrze, że nie odkładałam tego na później”.

Diagnoza, którą usłyszała w warszawskim Instytucie Onkologii, była bezlitosna: rak piersi i przerzuty do węzłów chłonnych. Potem nastąpiły miesiące wyczerpujących procedur: chemioterapia, operacja, radioterapia, immunoterapia. Switłana wspomina ataki paniki przed zabiegiem, ciężkie skutki uboczne, ale też niezwykłą empatię i wsparcie, jakie otrzymała: – „Lekarze i pielęgniarki mnie uspokajali, trzymali za rękę, znosili moje histerie. To było tak ludzkie. Jestem im bezgranicznie wdzięczna”.

Moment, gdy usłyszała słowa chirurga po operacji, zapamięta na zawsze: – „Wyniki są świetne. Sto na sto”. Wyszłam ze szpitala i płakałam ze szczęścia.

Podkreśla, że bez bezpłatnej pomocy nie miałaby żadnych szans. Formalnie miała ubezpieczenie NFZ dzięki zarejestrowanej działalności, ale opłacała tylko minimalne składki. Szczególnie cenną częścią leczenia była rehabilitacja (którą nowa ustawa chce usunąć z listy świadczeń dostępnych dla niepracujących uchodźców – przyp. red.). – „Masaże, praca z ciałem, psycholog, zajęcia grupowe – to nie tylko leczenie, to przywracanie jakości życia” – mówi.

Dziś Switłana wróciła do swojego zawodu: szyje dla klientek – Ukrainek i Polek. Regularnie przechodzi badania kontrolne. – „Pracuję, płacę podatki w polskim budżecie, wychowuję dzieci i cieszę się życiem. Mówię wszystkim: rak to nie wyrok. Wyrokiem jest zostać bez pomocy. Ja dostałam szansę – i żyję. I chcę, żeby każdy z nas miał tę możliwość”.

Fotografie z prywatnych archiwów bohaterek

– Przypomnijcie sobie, od jakiego słowa zaczyna się większość ukraińskich piosenek – mówi Switłana Rojz, psycholożka dziecięca i rodzinna, kuratorka interaktywnej wystawy „Trzecie oddechy” prezentowanej właśnie w Kijowie.

– Oj! – wciągają powietrze odwiedzający. I od razu dowiadują się, że to „oj!” nie jest śpiewane przypadkowo. Podobnie jak same piosenki, to jest terapia oddechowa, dzięki której człowiek odczuwa ulgę. A tej ulgi Ukraińcy bardzo potrzebują, bo od lat żyją w ciągłym stresie i napięciu.

– Z całej gamy emocji jedyną nam niedostępną jest teraz radość – mówi Switłana Rojz. – To takie „wow!”, po którego wypowiedzeniu otrzymujesz zastrzyk dopaminy.

Ale tak nie powinno być. Bez radości człowiek marnieje, kamienieje, staje się twardszy. Dlatego w ciemnych i ciężkich czasach bardzo ważne jest, by umieć rozpoznawać, analizować swoje i cudze emocje, odczytywać je. A także, korzystając z ćwiczeń cielesnych, nauczyć się pracować z tymi emocjami. Ta wystawa może tego nauczyć – i właśnie dlatego przy wejściu są kolejki.

Odstawszy swoje, wchodzimy do środka i pytamy, gdzie można dostać audioprzewodnik.

– Za chwilę rozpocznie się wycieczka ze Svitłaną Rojz – informuje miła dziewczyna.

Mamy szczęście – myślę sobie. I oto ona, w żółto-pomarańczowym stroju, niczym kwiat słonecznika, uśmiechnięta i wesoła. A przecież jej mąż jest na wojnie, ma dwoje dzieci, jest wolontariuszką, pracuje.

Switłana zaprasza do pierwszej sali, gdzie oddaje hołd tym wszystkim, dla których emocje są przedmiotem zainteresowania zawodowego i naukowego. Zajmował się nimi m.in. Karol Darwin, który udowodnił, że podstawowe emocje są odczytywane w ten sam sposób przez ludzi posługujących się różnymi językami na wszystkich kontynentach. I nie tylko przez ludzi, ale także przez zwierzęta.

Swego czasu Dalajlama poprosił Paula Ekmana, amerykańskiego psychologa, pioniera w dziedzinie badań emocji i ich ekspresji ruchowo-mimicznej, o stworzenie ogólnego atlasu emocji, by uczynić życie ludzi bardziej konstruktywnym. Paul wraz z córką, socjolożką Eve Ekman, opisał pięć podstawowych emocji: radość, smutek, strach, gniew i wstręt – możecie je kojarzyć z postaciami z filmu animowanego „W głowie się nie mieści”. Paul Ekman nauczył dorosłych odczytywać emocje na podstawie wyrazu twarzy dzięki serialowi „Magia kłamstwa”. Na wystawie ta mapa emocji jest po raz pierwszy prezentowana w języku ukraińskim.

Jest tu również dobrze znany autor popularnej piramidy potrzeb Abraham Maslow. I szanowany amerykański biolog, neurolog i prymatolog Robert Sapolsky.

Oglądamy film ze znaną joginką, która krok po kroku uczy, jak radzić sobie z niepokojem – po prostu opuszczając ramiona, rozluźniając usta, uśmiechając się. Ten film stał się już viralem. Switłana prosi, byśmy powtórzyli ćwiczenia – i wszyscy posłusznie je powtarzają, chociaż zgromadzeni są zróżnicowani zarówno pod względem wieku, jak temperamentu.

Obserwuję kobietę – już niemłodą, o bardzo zmęczonej, niemal pozbawionej wyrazu twarzy. Dziś w Kijowie jest wiele takich twarzy. Razem z innymi powtarza ćwiczenia joginki, a potem naśladuje Switłanę, która pokazuje, jak należy oddychać, opuszczać ramiona, kłaść dłoń na brzuchu, pocierać czoło w kierunku od nosa do skroni, by się „uziemić”. Po kolejnych ćwiczeniach uczestnicy, a wraz z nimi ta kobieta, wyglądają na coraz spokojniejszych. Zaczynają się uśmiechać, żywo dyskutować o swoim stanie, jakby w końcu zaczęli się otwierać.

Według Switłany taka otwartość i rozluźnienie są szczególnie ważne, gdy pracujemy z dziećmi. Bo w przeciwieństwie do dorosłych dzieci nie zwracają szczególnej uwagi na słowa i odczytują nasze emocje niewerbalne.

Jeśli podejdziesz do dziecka zesztywniała, z zaciśniętymi szczękami – cokolwiek powiesz, ono ci nie zaufa, nie zrelaksuje się w twoim towarzystwie. I nawet sobie pomyśli: „To jakaś ciotka”

W następnej sali wszyscy są już gotowi do skakania przez gumę (pamiętacie tę grę z dzieciństwa?). Tym, którzy zapomnieli lub nie znali jej zasad, przypomina je nasza mistrzyni olimpijska Jarosława Maguczich, która specjalnie w tym celu nagrała filmik. Ludzie stopniowo uczą się budzić w sobie dziecko, bo pragną znowu poczuć czyste emocje. Astrid Lindgren, która na starość chętnie wspinała się na sosny, bo „nie ma takiego prawa, które zabraniałoby starszym paniom wspinać się na drzewa”, przestaje już wydawać się kimś dziwnym.

Potem wielu chce założyć kalosze i skakać po kałużach. Kałuże są tu płytkie, więc Switłana przeprasza:

– Widzicie, pierwszego dnia wystawy mężczyźni tak skakali, że pękł beton.

A potem jest ściana, na której każdy może napisać i przeczytać najpiękniejsze słowa, jakie usłyszał w swoim życiu. Tu niektórzy zaczynają płakać.

„Zawsze będę przy tobie”, „Chłopczyk, 3800”, „Żywy”, „Wróciłem z niewoli”

To słowa miłości, którą wystawa wypełniona jest po brzegi.

Przed wyjściem pytam kobietę, którą obserwowałam, dlaczego tu przyszła i z czym wychodzi.

– Ostatnio czuję się jak martwa. Najpierw uciekaliśmy z rodziną zielonym korytarzem ze wsi pod Kijowem. Strzelano do nas, później znaleźliśmy kule, które utknęły w tylnych siedzeniach samochodu. Potem było życie pod bombami i rakietami, nie pamiętam już, kiedy się wyspałam. Podczas jednego z ostatnich ostrzałów rakieta uderzyła w sąsiednie podwórze, zginęło 13 osób, dom został całkowicie zniszczony. Mnie i syna uratowała szkoła, stojąca między tym domem a naszym.

– Czy ta wystawa na coś się Pani przydała?

– Tak, próbowałam prawidłowo oddychać, opuszczać ramiona, trzymać rękę na brzuchu. I rzeczywiście zrobiło mi się lżej. Ale nie wiem, czy będę o tym pamiętać, jeśli znów znajdę się pod ostrzałem, kiedy strach dławi wszystko

Pani Switłana opowiedziała, jak uspokajała swoje dziecko podczas ostatniego nalotu. Improwizowała. Trzymając rękę na brzuchu dziecka, mówiła:

„Wyobraź sobie, że jesteś filiżanką z herbatą, a do tej filiżanki trzeba wsypać cztery łyżeczki cukru. Pokaż cztery palce i wyobraź sobie, jak łyżeczka po łyżeczce cukier wpada do herbaty, a ty go mieszasz”.

Dziecku udało się skoncentrować i uspokoić. Myślę, że to skuteczna metoda. Też jej spróbuję.

– O co chciałby Pani zapytać Switłanę? Podejdźmy do niej.

Podeszłyśmy. Wokół której tłoczyli się chętni do zrobienia sobie selfie.

– Gdzie leży granica, po przekroczeniu której organizm i psychika człowieka nie wytrzymują obciążenia? Jak zrozumieć, że już się znalazłaś na tej granicy? – zapytała moja pani Liudmyła.

– Każdy ma swoją rezerwę wytrzymałości – odpowiedziała kuratorka wystawy. – Za pomocą tych samych praktyk fizycznych można tę rezerwę zwiększyć, choć i tak może nadejść moment, kiedy wszystko stanie się obojętne. Wtedy bardzo ważne jest, by w pobliżu była bliska osoba.

– Czy warto teraz oszczędzać emocje, skoro ludzie wokół potrzebują naszego współczucia, empatii?

– Teraz wszyscy oszczędzamy emocje, nic nie można na to poradzić. A współczuć tym, którzy tego potrzebują, można pomagając konkretnymi czynami. To pomoc dla człowieka i ulga dla ciebie

‍Zdjęcia pochodzą od autorki i organizatorów wystawy

Poznali się na służbie, zakochali w sobie podczas inwazji. Teraz razem ratują rannych żołnierzy. Mają ze sobą wiele wspólnego – zainteresowania, hobby, pracę. Wspólnie obchodzą urodziny, choć dzielą ich cztery lata. Oto Anastazja Podobajło i Mykoła Jasinenko, małżeństwo medyków w punkcie stabilizacyjnym 56. Brygady Piechoty Zmotoryzowanej w Mariupolu.

Najważniejsi ludzie w życiu

Nastia pochodzi z Charkowa. Decyzję o pójściu na wojnę podjęła, gdy miała 19 lat. Wtedy, w 2017 roku, była studentką pierwszego roku na Wydziale Filologicznym Charkowskiego Uniwersytetu Narodowego im. Karazina. Dołączyła do ukraińskiego korpusu ochotniczego „Prawy Sektor”.

– Chciałam zostać nauczycielką w szkole podstawowej. Teraz to wygląda jak jakiś sen, jakby nie dotyczyło mojego życia – mówi Nastia. – W tamtym czasie otaczali mnie najwięksi patrioci zaangażowani w wojnę. Gdy tylko mogłam, jeździłam jako wolontariuszka do żołnierzy na front. I zdałam sobie sprawę, że mogę zrobić coś więcej. Poczułam, że muszę wstąpić do wojska, chciałam zostać ratownikiem medycznym. Ukończyłam więc kurs medycyny taktycznej i dołączyłam do służby.

Jej rodzice nie wiedzieli o niczym przez całe cztery miesiące. Myśleli, że wynajmuje mieszkanie z przyjaciółką w Charkowie

Powiedział im były kolega Nastii z klasy, bez pytania jej o zgodę.

– To doświadczenie nauczyło mnie, że muszę być bardziej selektywna w dobieraniu sobie przyjaciół. Pokłóciłam się z rodzicami, nie rozmawialiśmy przez miesiąc. Potem spotkaliśmy się w połowie drogi. Oni mają tylko mnie, a ja potrafię ich zrozumieć. Wciąż się o mnie martwią, a ja martwię się o nich, bo są w Charkowie. Nasza relacja jest oparta na zaufaniu. Myślę, że udało mi się uświadomić im, że oni i mój mąż są najważniejsi w moim życiu.

Mykoła pochodzi z Mariupola, kiedyś pracował w Azowstali. Na wojnie jest od 2016 roku. Zwiadowca. Jego kontrakt wygasał 26 lutego 2022 r., lecz inwazja zmieniła wszystko. Pozostał w służbie:

– Nie żałuję, bo działy się wydarzenia, których nie przegapiłem – mówi. – Poza tym to tutaj znalazłem żonę. Cała moja rodzina – matka, siostra i dwie siostrzenice – pozostała na okupowanym terytorium, lecz nie utrzymuję z nimi kontaktu. Dokonali wyboru. Nie po mojej myśli.

Coś nie poszło nie tak

On był w kompanii zwiadowczej, ona w plutonie snajperów. Po raz pierwszy Mykoła zobaczył Nastię, gdy szedł do sklepu w wiosce oddalonej o jakieś 15 kilometrów od jego pozycji. Jechała samochodem. Zatrzymała się, by podwieźć żołnierza.

– Powiedzieliśmy sobie tylko: „Cześć, cześć” – wspomina Nastia. – Nawet go nie zapamiętałam, bo nie pamiętam zbyt dobrze twarzy i imion. To pomaga mi w pracy, nie chcę pamiętać wszystkich zabitych i rannych. Dlatego z niektórymi ludźmi muszę spotykać się po kilka razy.

Sześć miesięcy przed inwazją Mykoła został przeniesiony do jednostki Anastazji. Wraz z wybuchem wielkiej wojny zaczęli pracować razem jako medycy bojowi. Wspominają, że na początku łączyło ich braterstwo i przyjaźń, które później przerodziły się w coś więcej.

– Na początku po prostu się nią opiekowałem, chroniłem ją w razie potrzeby, a potem… coś poszło nie tak. Zakochałem się. W Nastii zobaczyłem nie tylko dobrego człowieka, ale też kobietę, która potrafi zatroszczyć się o innych – wyznaje Mykoła.

Nastia: – Zawsze mnie wspierał, zawsze był obok, słuchał i rozumiał. Okazał się przyjacielem – i to nie tylko wtedy, gdy był potrzebny. Wiele osób mówi: „Wojna nic mi nie dała”. Dla mnie to absurd, bo wojna nie musi nam nic dawać. Wojna zabiera. Ale jednocześnie mogę powiedzieć, że ta wojna dała mi męża, silne wsparcie.

Podwójne oświadczyny

Kilka miesięcy później Mykoła postanowił się oświadczyć. Nie przygotował wielkiej przemowy, po prostu wyznał, co czuje. W odpowiedzi usłyszał śmiech.

– Miałem wrażenie, że Nastia myśli, że opowiadam jej jakiś żart. Dla mnie to nie było zabawne: mówisz o swoich uczuciach, a ktoś śmieje ci się w twarz. Więc po prostu dałem jej pierścionek i powiedziałem: „Weź go, noś, bo już go nie potrzebuję”. Wtedy przestało jej być do śmiechu – mówi Mykoła.

Nastia przyznaje, że nie potraktowała jego słów poważnie, bo dzień wcześniej się pokłócili. Miesiąc później sama stanęła przed Mykołą, z pierścieniem i przemową:

– Zmierzyłam grubość jego palca gumką do włosów, gdy spał. Zamówiłam pierścień w Nova Post. Jeśli wydaje ci się, że możesz coś zmienić, musisz spróbować. Kto powiedział, że kobiety się nie oświadczają? Zrobiłam to w miejscu, w którym spotkaliśmy się po raz pierwszy.

Przemowę, którą starannie przygotowała, zapomniała. Żartuje, że ledwo mogła sklecić kilka słów. Swojego męża nazywa mądrym, bo przyjął jej oświadczyny

Po powrocie z kolejnej akcji wzięli dwa dni wolnego, zabrali ze sobą rodziców Nastii i po cichu pobrali się w Dnieprze.

– Nie mieliśmy tych fajnych ślubnych momentów, sukienki, hucznych uroczystości – wspomina Nastia. – Ubraliśmy się w dresy. Przez jakiś czas chciałam tego wszystkiego, ale potem zdałam sobie sprawę, że to nie jest takie ważne. Nie wybierałam pięknej sukni ani pięknych zdjęć. Wybierałam mężczyznę na całe życie.

Mykoła: – Nie mieliśmy normalnego ślubu, bo pochowaliśmy wielu naszych przyjaciół. Dla mnie to wyglądałoby jak „uczta podczas zarazy”. Nawet w książce telefonicznej pozostało niewiele nazwisk osób, do których można by zadzwonić. Bo nasi przyjaciele są albo na misji bojowej, albo już zginęli.

Coś do zrobienia na tym świecie

Teraz zajmują się ewakuacją medyczną. Największą przeszkodą w tej pracy jest nie ostrzał artyleryjski, ale ogromna liczba dronów, które latają przez całą dobę. Dotarcie na czas do ludzi, którzy czekają na pomoc, często jest niemożliwe.

– Zdarzały się sytuacje, gdy ranni żołnierze, którzy szli na ewakuację, byli po prostu przez drony zabijani. Było wiele beznadziejnych sytuacji, z których udało nam się ujść z życiem

To znaczy, że wciąż na tym świecie mamy coś do zrobienia.

Kiedyś zdarzyło się, że Nastia i Mykoła zostali otoczeni. Po kilku nieudanych szturmach w oddziale było więcej żołnierzy było rannych niż sprawnych. Istniała tylko jedna droga odwrotu – przez zaminowane pole.

– Jestem wdzięczna tym kierowcom, którzy zaryzykowali jazdę dwoma transporterami i motocyklem przez zaminowane pole – mówi Nastia. – Niestety tylko jeden pojazd zdołał do nas dotrzeć. Udało nam się wyciągnąć około 30 osób, w tym rannych, a nawet jednego jeńca. Gdyby tego ranka ci ludzie nie poszli nam na pomoc, byłoby po nas.

– Niektórzy ranni mieli opaski uciskowe założone przez 20 godzin. Mój mąż i ja nie mieliśmy już w plecakach prawie żadnych leków. Było 17 rannych, jeden miał uszkodzone organy wewnętrzne. Nie było żadnych środków przeciwbólowych. Chłopaki wyli z bólu.

Mykoła mówi, że wspólna praca z żoną czasami jest trudna, bo wciąż się o nią martwi. Jednocześnie przyznaje, że Nastia jest dla niego niezawodnym wsparciem nawet w ekstremalnych sytuacjach:

– Oczywiście jako mąż nie chciałbym, by moja żona służyła w siłach zbrojnych. Ale bycie dobrym mężem oznacza nieprzeszkadzanie żonie w podążaniu własną ścieżką. Ona wybrała tę ścieżkę na długo zanim mnie poznała. Doskonale wie, co robi. Gdybym zaczął wywierać na nią presję, stawiać ultimatum i tak dalej, wątpię, czy bylibyśmy razem.

– Doskonale zdajemy sobie sprawę, że mało kto zadba o nas lepiej niż my sami. Gdybym znalazła się w patowej sytuacji, chciałabym, żeby był przy mnie. Jestem pewna, że on myśli tak samo. Wiem, że jeśli zostanę ranna, on mi pomoże i wszystko będzie dobrze – mówi Nastia.

Mieć o czym rozmawiać, mieć o czym milczeć

Wolne chwile starają się spędzać czas razem.

Nastia: – Kiedy było ciepło, poszliśmy do parku w Kramatorsku. Mam w zwyczaju karmić tam kaczki, to świetna okazja, żeby pójść na krótki spacer, o czymś porozmawiać. Tym właśnie jest romantyczność w czasie wojny.

Mykoła jest przekonany, że romantyzm na wojnie to chwile wsparcia:

– Dlaczego żołnierzom jest trudno? Bo żony, które czekają w domu, ich nie rozumieją. Dwa różne światy. Ktoś martwi się, że nie zrobili mu dziś bananowej latte, a ktoś inny – że jego najlepszemu kumplowi urwało nogę. Nastia i ja mamy zdrowe relacje, bo jesteśmy z tego samego świata. Rozumiemy się nawzajem.

Spory mogą dotyczyć tylko pracy. Na przykład tego, kto pójdzie na akcję. Ale oni nie mieszają pracy z życiem prywatnym.

Nastia: – Myślę, że radzimy sobie dobrze, dopóki mamy o czym rozmawiać i o czym milczeć. Możemy być w tej samej ziemiance, po prostu tam być, ale prawie się nie komunikować, bo każde jest zajęte własnymi sprawami. A kiedy rozmawiamy, to rozmawiamy o pracy, o naszych wspólnych planach – od tych na najbliższy dzień po plany na życie w cywilu. O ile będziemy takie mieli.

– Czasami daję jej kwiaty – dodaje Mykoła. – Kiedy jadę gdzieś w jakiejś sprawie, zatrzymuję się przy kwiaciarni, jeśli jakaś jeszcze jest. Trzeba to robić, bo ona jest przede wszystkim kobietą. Chcę, żeby jej było miło

Kapibara, czyli pragnienie hedonizmu

Nastia nigdy nie planowała być żołnierką, więc po zwycięstwie odejdzie ze służby:

– Nie lubię słowa „obowiązek”. Teraz chodzi o mój wewnętrzny obowiązek wobec siebie, moich zmarłych przyjaciół, moich żyjących rodziców. Po zwycięstwie chciałabym jednak uruchomić własny mały projekt – przytulną kawiarnię z elementami terapii i rehabilitacji z udziałem zwierząt. Chodzi o takie zwykłe życie – robienie zakupów w niedzielę, martwienie się o to, co ugotujesz na śniadanie, obiad i kolację. Mówisz sobie: „Jakie to irytujące”, ale i tak wiesz, że to konieczność.

Mykoła jest za. Ale dopóki trwa wojna, nie zdejmą mundurów:

– Przeszliśmy już zbyt wiele. Straciliśmy już zbyt wiele, by tak po prostu się poddać i powiedzieć: „Koniec, wojna jest dla młodych”.

– Wojna to moja młodość, moje najlepsze lata, najlepsi ludzie, których poznałem i których większość odeszła. To moje pierwsze – i być może moje ostatnie. Tak czy inaczej, żyję teraz swoim najlepszym życiem i cieszę się, że mogę walczyć.

Nastia marzy, by kiedyś mieć kapibarę. Lubi te zwierzęta nie ze względu na ich wygląd. Chodzi o styl życia:

– To hedoniści, którzy jedzą, śpią i pływają. Myślę, że kapibara to moje zwierzę totemiczne, które nauczyłoby mnie hedonizmu i po zwycięstwie pomogło przystosować się do cywilnego życia.

Zdjęcia: prywatne archiwum bohaterów