„Najgorsze to liczyć, że bullying sam zniknie”. O izolacji ukraińskich dzieci w polskich szkołach

Pochodzimy z obwodu odeskiego, a to daleko od zachodniej granicy Ukrainy. Moje doświadczenia w kontaktach z Polakami do 2022 roku były niewielkie, ale zawsze pozytywne. I właśnie na tych pozytywach skupiałam uwagę moich dzieci przed ich pierwszym dniem w nowej szkole. Dzisiaj widzę inną rzeczywistość: setki ukraińskich rodziców, wysyłając dzieci do polskich liceów lub techników, na lokalnych czatach najpierw pytają: „Czy w tej szkole nie obrażają ukraińskich dzieci?”. Pod wpływem internetowych historii i opowieści znajomych wielu już na starcie nastawia swe dzieci na możliwy ich negatywny odbiór – i na obronę.

Znęcanie się, czyli strach przed obcymi

Rozmowę o znęcaniu się w polskich szkołach warto rozpocząć od ważnego zastrzeżenia: ten problem nie ogranicza się tylko do stosunków polsko-ukraińskich. Jest systemowy i globalny, ponieważ ofiarami znęcania się w polskich szkołach są również polskie dzieci.

Najnowszy raport Uniwersytetu SWPS, Fundacji UNIQA i zespołu RESQL pokazuje, że około 62% uczniów polskich szkół przynajmniej raz spotkało się z bullyingiem

Badanie przeprowadzone wśród 18 950 uczniów z 96 placówek oświatowych wykazało, że najczęstszymi formami znęcania się, jakich doświadczają polskie dzieci, są: obraźliwe żarty (4371 uczniów), rozpowszechnianie plotek lub nieprawdziwych informacji (3627) oraz izolacja społeczna – wykluczenie z grupy (3340).

– Znęcanie się wynika z głęboko ludzkich instynktów, strachu przed tym, co wydaje się niezrozumiałe, odmienne lub groźne – mówi Iryna Owczar, psycholożka.

– Na konsultacje przychodzą do mnie dzieci z Kanady, Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Niemiec – krajów uważanych za tolerancyjne wobec imigrantów. Nawet one spotykają się z bullyingiem. Kiedy masz przed sobą obcego, już samo to stwarza potencjalny konflikt. W Polsce jest szczególnie trudno, ponieważ przez dziesięciolecia była krajem monoetnicznym. A tu nagle milion ludzi z innym językiem, mentalnością i zwyczajami. To trudne nawet dla dorosłych, a co dopiero dla dzieci.

Przemoc „w białych rękawiczkach”

Dla wielu ukraińskich dzieci najbardziej bolesne okazuje się nie otwarte poniżanie, prześladowanie, obrażanie, ale izolacja społeczna.

– Trafiliśmy do klasy, gdzie wszyscy znali się już od siedmiu lat – wspomina 16-letnia Karolina.

– Nauczyciele dzielili nas nawet na „swoich Ukraińców”, którzy mieszkali tu jeszcze przed wojną, i „nowych”, którzy pojawili się w połowie roku

Czułam się zagubiona, bo słabo znałam język: czasami przychodziłam do szkoły z książkami, kiedy klasa akurat wyjeżdżała na wycieczkę. Potem inni długo to wspominali, śmiejąc się ze mnie. W Ukrainie korzystaliśmy z Telegramu lub Instagrama, a tutaj wszyscy używali Snapchata, o którym jeszcze wtedy nie słyszałam.

Podobne sytuacje wydają się drobiazgami, ale to właśnie z nich rodzi się poczucie izolacji. Często rodzice, słuchając skarg dzieci, nie rozpoznają w tym znęcania się, skoro nie było ani obelg, ani fizycznej agresji. Jednak specjaliści podkreślają: wykluczenie społeczne to również przemoc, tyle że zamaskowana, „w białych rękawiczkach”, a ból z tego powodu może być nie mniej dotkliwy.

Dr Piotr Ryczelski, psycholog Uniwersytetu SWPS i współautor systemu RESQL, dodaje:

– W badaniach uczniowie często przyznają, że woleliby raczej zostać fizycznie uderzeni, niż zostać wykluczeni z grupy lub klasy.

Samotność – sygnał alarmowy

Dan Olweus, który w 1978 roku wprowadził do obiegu naukowego pojęcie „bullying”, początkowo uważał, że rola ofiary lub agresora zależy od indywidualnych cech dziecka. Jednak rzeczywistość pokazała, że na dynamikę relacji w klasie wpływają również czynniki zewnętrzne. Na przykład w klasie moich dzieci szybko utworzyły się odrębne grupy: polskie dzieci, Ukraińcy, którzy przyjechali przed wojną, oraz Ukraińcy, którzy przybyli po 24 lutego. Pierwsze dwie grupy znęcały się nad trzecią.

Ten podział świadczy o tym, że znęcanie się to nie tylko problem indywidualny, ale także konsekwencja zjawisk grupowych, które mogą wynikać z różnic kulturowych, doświadczeń, a nawet nieostrożnych wypowiedzi dorosłych. Niektórzy uczniowie skarżyli się nawet, że nauczyciele dzielili ich na „chłopców, dziewczynki i Ukraińców”, co tylko podkreśla problem stygmatyzacji i izolacji, prowadzący do znęcania się.

W tym czasie rodzice skupiali się na rozwiązywaniu codziennych problemów i adaptacji w nowym kraju. Brakowało im siły psychicznej, by wspierać swe dzieci w szkole.

– To jeden z największych błędów, kiedy rodzice oddają dzieci do nowego środowiska i oczekują, że szkoła zajmie się wszystkim – wyjaśnia Iryna Owczar

– Mama, tata lub opiekująca się dziećmi osoba dorosła muszą angażować się w życie szkolne: poznawać innych rodziców, nawiązywać kontakt z nauczycielami, utrzymywać komunikację. To sygnał: jestem przyjazna, sympatyczna, nie stanowię zagrożenia, więc moje dzieci też nie stanowią zagrożenia dla waszych.

Wiele ukraińskich matek przyznaje, że często milczały na temat problemów, by nie wyjść na niewdzięczne „beneficjentki ochrony”. Ale milczenie tylko pogarsza sytuację.

Moja córka nadal uważa naukę w polskiej szkole podstawowej za najgorsze doświadczenie w swoim 16-letnim życiu: „Najgorsze jest oczekiwanie, że znęcanie się samo zniknie – mówi. – Próbowałam wszystkiego: nie reagowałam, odpowiadałam agresją, płakałam, ale problem zaczął się rozwiązywać dopiero wtedy, gdy interweniowała mama, a nauczycielka musiała porozmawiać z prześladowcą i jego rodzicami”.

„Nauczyciel, zwłaszcza wychowawca klasy, powinien wspierać uczniów i znajdować czas nie tylko na nauczanie – przypomina profesor Małgorzata Wójcik w badaniu ‘Przerwijmy krąg przemocy’. – Wtedy jego wpływ na atmosferę w klasie staje się znaczący i pozytywny”.

Od dziecka też coś zależy

– Aby wyjść z izolacji, skończyć z samotnością, potrzebne jest nie tylko wsparcie otoczenia, lecz także proaktywna postawa samego dziecka – podkreśla Iryna Owczar.

Są dzieci, co do których prawdopodobieństwo, że będą cierpieć z powodu znęcania się, jest mniejsze. To głównie dzieci ekstrawertyczne, komunikatywne, otwarte, które mają wewnętrzne oparcie i nie reagują emocjonalnie na komentarze i uwagi innych. Najtrudniej jest dzieciom zamkniętym, introwertycznym, empatycznym, wrażliwym, które mają trudności z komunikacją i budowaniem relacji.

14-letnia Angelina opowiada: „Dzieci podchodziły do mnie. Wydaje mi się, że prosiła je o to nauczycielka, ale ze względu na słabą znajomość języka wstydziłam się odpowiadać. Widziałam też jednak inną Ukrainkę, która znała język jeszcze gorzej niż ja, ale miała wielu przyjaciół”.

Ważne jest, by spróbować znaleźć przynajmniej jedną lub dwie osoby, z którymi naprawdę jest ciekawie, i nawiązać z nimi przyjaźń. To znacznie zmniejsza ryzyko stania się „łatwym celem” dla bullyingu.

Warto podkreślić, że pomimo dominowania w przestrzeni publicznej rozmów o przypadkach znęcania się nad ukraińskimi dziećmi, istnieje wiele innych – mniej widocznych, ale nie mniej ważnych – pozytywnych przykładów.

Zdarzają się przypadki, gdy polscy rówieśnicy opiekują się ukraińskimi uczniami: pomagają im dostosować się do nowego środowiska, wspierają w nauce i nawiązują prawdziwe przyjaźnie

Niebiesko-żółta wstążka nie wystarczy

Często rodzice, których dzieci są ignorowane lub obrażane, decydują się na zmianę szkoły lub nawet przejście wyłącznie na ukraińską naukę online. Czasami to naprawdę działa: to właśnie dorośli są odpowiedzialni za atmosferę w grupie, a w różnych środowiskach to samo dziecko może przeżywać zupełnie inne doświadczenia.

Jednocześnie ukraińska flaga na awatarze lub niebiesko-żółta wstążka na piersi nauczyciela nie zawsze gwarantują, że w szkole nie będzie prześladowań. Znane są przypadki kiedy ukraińskie dzieci były obrażane słownie, przy milczącej zgodzie lub bezczynności nauczycieli. 16-letni Mikołaj opowiada, że w jego klasie polskie dzieci wielokrotnie mówiły ukraińskim: „Putin was wszystkich zniszczy”, „Żyjecie tu za nasze pieniądze”, powtarzając prawdopodobnie stwierdzenia swoich rodziców. Zaostrzenie problemu obserwowano również podczas kampanii wyborczych, kiedy nawet neutralne dzieci zaczynały powtarzać polityczne hasła i wyrażać antyukraińskie nastroje – a nauczyciel milczał.

Czasami jednak to sami nauczyciele stają się przyczyną znęcania się nad dziećmi.

„Przez prawie rok uczyliśmy się o tragedii wołyńskiej i za każdym razem gdy nauczyciel wspominał o okrucieństwach Ukraińców, patrzył na mnie. A wraz z nim cała klasa – wspomina 15-letnia Julia. – Po lekcji nazywano mnie ‘banderówką’, wypisywano obraźliwe słowa na tablicy. Czułam tę nienawiść do siebie biorącą się tylko z tego, że jestem Ukrainką”

Taka postawa nauczyciela lub brak reakcji ze strony pedagogów prowadzi do tego, że z fazy obraźliwych słów dzieci przechodzą do kolejnej, fizycznej – popychania, bicia, poniżania. W takim przypadku tylko natychmiastowa pisemna skarga rodziców może zmusić szkołę do interwencji i rozwiązania problemu.

Gdy wchodzisz w dialog, najważniejszy jest spokój

W zeszłym roku brałam udział w formacie „żywej biblioteki”, gdzie byłam „książką”, którą mogły „czytać” 13-,15-letnie polskie nastolatki. Dzieci zadawały mi bezpośrednie, czasem niewygodne pytania – a ich otwartość potwierdzała moje obserwacje dotyczące przyczyn znęcania się na tle narodowościowym. „Ukraińcy wydają się nam dziwni”; „Nie nawiązywali kontaktów”; „Trzymali się na uboczu” – mówiły. A potem padały kolejne pytania:

„Dlaczego Ukraińcy są w Polsce, a nie bronią swojej ojczyzny?”. „Czy to prawda, że Ukraińcy nie pracują, a żyją tylko z zasiłków socjalnych?”. „Czy naprawdę ukraińskie kobiety chcą odbierać mężczyzn Polkom?”. „Dlaczego na Ukrainie gloryfikuje się siły, które niszczyły Polaków na Wołyniu?”. „Po co wojna, skoro Ukraińcy i Rosjanie są jednym narodem, bo mówią jednym językiem?”. „Czy zna pani osobiście tych, którzy zginęli na wojnie?”. „A może Putin naprawdę chciał uratować Ukrainę przed Europą, która dyktuje Polsce swoje warunki?”.

Często dzieci po prostu nie posiadają niezbędnych informacji. Iryna Owczar radzi w takich sytuacjach kierować się kontekstem: jeśli jest szansa na dialog, warto spróbować wyjaśniać, ale bez emocji. I ja zrobiłam właśnie to, ponieważ taki format przewidywało nasze spotkanie.

Jeśli jednak rozmówca jest nastawiony agresywnie i używa tego rodzaju sformułowań do systematycznego znęcania się, lepiej unikać konfliktu i zwrócić się o pomoc do nauczycieli i rodziców.

Bardzo ważne jest, by nie dać agresorowi tego, czego chce – łez, strachu czy gniewu

Iryna Owczar podaje przykład angielskiej szkoły, w której obecnie pracuje. Ukraińska dziewczynka była w niej prześladowana właśnie z powodu wojny za pomocą podobnych zwrotów. Mama tego dziecka zaproponowała nakręcenie filmu, w którym ukraińscy uczniowie opowiadali swoje historie – z przedwojennymi zdjęciami i filmami, wspomnieniami z ewakuacji, bombardowań, strat i adaptacji w nowym kraju.

Obejrzenie tego filmu stało się momentem refleksji dla całej szkoły. Po tym nie było już ani jednego przypadku znęcania się na tle narodowościowym.

– Trzeba ocenić swój stan – czy są argumenty, siły, chęć, żeby coś wyjaśniać – mówi Tasia Osadcza, psycholożka. – Jeśli ich nie ma, należy unikać takich rozmów. Jeśli masz siłę i chęć, wcześniej przygotuj argumenty przeciw często powtarzanym obraźliwym stwierdzeniom. Politycznie poprawne, ale z właściwymi odpowiedziami na często zadawane pytania, które rozpowszechnia prorosyjska propaganda.

Trzeba też mieć na uwadze to, że obraźliwe frazy są konstruowane w taki sposób, by wywołać u człowieka emocje.

Wiele osób, słysząc te niesprawiedliwe stwierdzenia, zaczyna się denerwować, złościć i reagować agresywnie. I właśnie tego chce rosyjska propaganda: pokazać Ukraińców jako dzikusów, ludzi emocjonalnie niestabilnych, agresywnych

Dlatego gdy wchodzisz w dialog, najważniejsze jest zachowanie panowania nad sobą. Jeśli dziecko nie widzi takiej możliwości dla siebie, lepiej, by unikało rozmów na ten temat.

Propaganda kształtuje przekonania, które trudno obalić argumentami rozumu. Ale kiedy człowiek sam styka się z rzeczywistością, która jest sprzeczna z narzuconymi mu stereotypami, pojawia się szansa, by obalić te stereotypy i zmienić jego zdanie.

Mechanizm wszędzie jest taki sam

Znęcanie się dotyczy nie tyle przyczyny, ile mechanizmu poniżania i podporządkowywania sobie innej osoby. Przyczyny mogą być różne: wygląd, akcent, status społeczny, płeć, narodowość, sukcesy, a nawet po prostu niechęć do „bycia takim jak wszyscy”. Jednak w istocie bullying zawsze opiera się na chęci stworzenia hierarchii (silniejszy – słabszy), uczynienia ofiary „inną”, odrębną od grupy, zaspokojenia potrzeby dominacji agresora lub rozwiązania własnych problemów.

–   I tutaj nie ma znaczenia, za co dziecko jest prześladowane – mówi Tasia Osadcza. – Czy za to, że pochodzi z Ukrainy, czy za krzywe zęby, za tanie lub nieczyste ubranie, nadwagę lub niedowagę, za wzrost.

Reagować na takie przypadki w środowisku szkolnym należy zgodnie z opracowanymi protokołami przeciwdziałania znęcaniu się, bez względu na przyczynę. By szkoła mogła te protokoły uruchomić, rodzice lub dzieci muszą zgłaszać przypadki znęcania się, a nie milczeć.

Zgodnie z tymi protokołami należy pracować ze wszystkimi uczestnikami procesu: sprawcą, ofiarą, świadkami

Bo przecież bullying niszczy człowieczeństwo, wzmaga agresję w społeczności, co ostatecznie może uderzyć w pozostałe dzieci – zarówno ukraińskie, jak polskie.

Dlatego polska szkoła też powinna być zainteresowana rozwiązaniem tego problemu. O znęcaniu się należy mówić nie z perspektywy narodowej czy politycznej, ale jako o fakcie prześladowania jednego dziecka przez inne.

– Jedyne, co należy wziąć pod uwagę, to fakt, że protokoły przeciwdziałania znęcaniu się są uruchamiane przez ludzi – podkreśla Osadcza. – I tutaj często w grę wchodzi czynnik ludzki: czy dyrektor chce się tym zajmować, czy nauczyciele chcą się zaangażować. Są tu zarówno przypadki zakończone sukcesem, jak porażką – między innymi dlatego, że nauczyciel również może ulegać wpływom propagandy i presji społecznej.

W takich przypadkach należy zaangażować kuratorów szkolnych, policję i inne organy, które mogą wpłynąć na sytuację.

Znajdź sobie przyjaciół

– Szkołę podstawową ledwo przetrwałam – wspomina moja córka. – Po rozmowie z nauczycielką sprawca przestał mnie obrażać, jednak nie udało mi się przezwyciężyć izolacji społecznej.

Dopiero w liceum w końcu się udało: od pierwszych dni córka, która już dobrze opanowała język polski, zaprzyjaźniła się z kilkoma polskimi dziewczynami, które nie miały uprzedzeń wobec Ukraińców. Od pierwszego dnia nowego roku starała się być przyjazna wobec wszystkich, brała udział we wspólnych wydarzeniach, projektach wolontariackich, kampaniach społecznych, zawodach sportowych.

Podobne rady dają też inne nastolatki: nie czekaj, aż pierwszy krok zrobią „gospodarze środowiska”. Wspólnych punktów warto szukać w sporcie, muzyce, wolontariacie albo hobby. Znajdź sobie jednego lub dwóch przyjaciół, którzy sprawią, że pobyt w szkole będzie przyjemny i emocjonalnie bezpieczny.

Zdjęcia: Shutterstock