Prosić trzy razy: jak się żyje ukraińskim uchodźcom w Szwajcarii

Szwajcaria przygotowuje się do zmiany zasad przyjmowania ukraińskich uchodźców. Władze kraju zamierzają sprawdzać, czy rzeczywiście w regionie, z którego przybyła dana osoba, grozi jej niebezpieczeństwo. Jeśli to uchodźca z zachodniej części Ukrainy, może spotkać się z odmową udzielenia mu tymczasowej ochrony, ponieważ szwajcarskie ministerstwo ds. migracji uważa, że „w zachodnich regionach nie ma intensywnych działań wojennych”.

Szwajcarska edycja „Der Spiegel” informuje, że nowe zasady podziału regionów Ukrainy na „bezpieczne” i „niebezpieczne” mogą wejść w życie już jesienią 2025 roku i będą obowiązywały tylko nowo przybyłych Ukraińców.

Jednak inne nowe regulacje obejmą też tych, którzy już są w Szwajcarii. Obecnie mogą wyjeżdżać do Ukrainy maksymalnie na 15 dni w ciągu kwartału, planuje się jednak ograniczenie tej możliwości do 15 dni w ciągu pół roku.

W tym względzie władze szwajcarskie idą za przykładem Norwegii, gdzie podróżowanie uchodźców do Ukrainy jest już zabronione, a 14 ukraińskich obwodów uznano za względnie bezpieczne (więc ich mieszkańcy nie potrzebują ochrony).

Obecnie w Szwajcarii tzw. status S, czyli tymczasowej ochrony, ma około 69 tysięcy Ukraińców. Nowo przybyłym, którzy wcześniej mieli już ochronę w innym kraju lub posiadają wizy Kanady lub USA, ochrony się odmawia.

O specyfice życia ukraińskich przesiedleńczyń w najdroższym kraju Europy rozmawiamy z dwiema Ukrainkami mieszkającymi w kantonach francusko- i niemieckojęzycznym.

Ludzie ze statusem S

Iryna Piskowa z Charkowa mieszka gminie Waadt niedaleko Genewy, która leży w kantonie francuskojęzycznym. W ciągu trzech lat pobytu w Szwajcarii nie tylko nauczyła się francuskiego, ale otworzyła też własną firmę – serowarnię, w której wraz z pracownikami z kwaśnego mleka wytwarza tradycyjny ukraiński twaróg.

– To produkt, którego nie ma w większości krajów europejskich i którego bardzo brakuje Ukraińcom w Europie – wyjaśnia Irina. – Przed przeprowadzką do Szwajcarii nie zajmowałam się takimi rzeczami, w Ukrainie pracowałam w marketingu. Kiedy wybuchła wojna, przyjechałyśmy tu z córką, bo mieszkała tu moja przyjaciółka z dzieciństwa. Dzięki mediom społecznościowym znalazłam dla nas tymczasowe mieszkanie – pokój w akademiku w małym miasteczku niedaleko Genewy.

Ludzi, którzy nie mieli gdzie się zatrzymać, władze również rozmieściły w akademikach i salach sportowych. Mojego ojca na przykład umieszczono w sali wystawowej w Genewie, gdzie uchodźcy nocowali w jednym dużym pomieszczeniu na łóżkach odgrodzonych prześcieradłami i folią. Ludzie mieszkali tam, dopóki nie znaleźli (albo nie znaleziono dla nich) stałego miejsca zamieszkania. Z tym ostatnim, jeśli nie masz w Szwajcarii stałej pracy, jest trudno. Chociaż instytucja państwowa może wystawić zaświadczenie, że gwarantuje, że będziesz płacić czynsz, wielu właścicieli mieszkań i tak się na to nie zgadza – zwykle chcą wypłacalnego najemcy z oficjalną pensją. Zresztą poręczycielem może być wypłacalny Szwajcar. Problem w tym, gdzie takiego znaleźć i jak poprosić o przysługę kogoś, kto cię nie zna.

Miesięczny czynsz za kawalerkę na przedmieściach Genewy może wynosić 1800-2500 franków szwajcarskich. To niedrogo, jak na lokalne standardy. Zarazem do wynajmu zawsze są kolejki – na oglądanie może przyjść nawet 40 osób

– I tak stoisz w kolejce, wypełniasz ankietę – ale jako Ukrainka ze statusem S masz świadomość, że szansa, by wybrano właśnie ciebie, jest bliska zeru. Ja miałam szczęście spotkać kobietę, która sama zaproponowała, że zostanie moją poręczycielką. Tylko dzięki temu udało mi się znaleźć mieszkanie.

Dopóki człowiek nie zacznie sam się utrzymywać, państwo opłaca mu czynsz. Są też zasiłki socjalne: 12,5 franka dziennie na osobę dorosłą, 9,5 franka na dziecko.

– To wystarcza na zaspokojenie podstawowych potrzeb: produkty spożywcze, środki higieny – mówi Iryna. – Trzyosobowa rodzina, w której dwoje dorosłych nie pracuje, otrzymuje około tysiąca franków miesięcznie, z czego jakieś 750 idzie na jedzenie, a reszta na opłacenie telewizji, internetu, dojazdów.

Przy tym musisz się integrować, chodzić na kursy językowe. W naszym kantonie to kursy francuskiego. Opuszczenie zajęć jest możliwe tylko z ważnych powodów, w przeciwnym razie grozi kara w wysokości 1000 franków. Po zaliczeniu poziomu A2 zazwyczaj kierują cię do urzędu pracy – bo uznaje się, że możesz już szukać pracy (chociaż A2 nie wystarcza nawet do zatrudnienia się w supermarkecie). Możesz otrzymać zgodę na kontynuowanie nauki do poziomu B1 (w pojedynczych przypadkach nawet do B2), jeśli przekonująco uzasadnisz, dlaczego jest ci to potrzebne – na przykład masz wyższe wykształcenie i potrzebujesz lepiej opanować język, by pracować w swoim zawodzie.

Mnie dano możliwość podciągnięcia do poziomu B2 angielskiego, chociaż angielski nie jest w Szwajcarii językiem urzędowym. Wyjaśniłam, że jest mi potrzebny do pracy w marketingu. Urząd pracy może również zaproponować staż w zawodzie – w zasadzie bezpłatną pracę. To szansa na zdobycie lokalnego doświadczenia, a czasem nawet na pozostanie w firmie, w której odbywasz staż.

W Szwajcarii są cztery języki urzędowe, ale najważniejsza jest znajomość języka kantonu, w którym mieszkasz

W Genewie wszystko jest po francusku. Miejscowi rozumieją angielski, ale pracę w oparciu o znajomość tego języka można znaleźć tylko w międzynarodowych firmach, a do tych bardzo trudno się dostać.

Ukraińcy, podobnie jak w innych krajach Europy, zazwyczaj pracują tu fizycznie: manicure, sprzątanie albo praca w kuchni. W kuchni zaczynasz od stażu, głównie zmywasz naczynia. Ale w końcu możesz uzyskać certyfikat uprawniający do pracy w profesjonalnej kuchni i znaleźć zatrudnienie w restauracji.

Tu nie czujesz się biedny

Pomysł na biznes pojawił się zimą 2023 roku. Mieszkaliśmy obok farmy i pewnego razu postanowiłam spróbować zrobić miękki ser. Przez jakiś miesiąc eksperymentowałam z technologią, aż osiągnęłam idealny smak. Wiedząc, że nie jestem jedyną Ukrainką w Szwajcarii, która tęskni za twarogiem, zamieściłam ogłoszenie z cenami na Facebooku – i od razu pojawiły się zamówienia. Kupiłam więc sprzęt, uzgodniłam cenę z rolnikiem i uzyskałam oficjalne pozwolenie na pracę.

Miałam trzy miesiące na znalezienie lokalu dla serowarni (tutaj nie można przygotowywać w domu żywności na sprzedaż dłużej niż trzy miesiące). Lokal do wynajęcia znalazłam dzięki networkingowi. Z ludźmi, którzy chcieli pomóc, udało się uzgodnić niewielki czynsz. I już od dwóch lat pracujemy. Mówię: „my”, bo obecnie w zespole jest już dziesięć osób i szukamy dwóch kucharzy. Do tej pory produkowaliśmy tylko ser, ale teraz planujemy również ukraińskie półprodukty, na przykład serniki.

Większość naszych klientów to Ukraińcy, choć są też Szwajcarzy. Rolnicy wożą nasz miękki ser na targ i miejscowi chętnie go kupują, zwłaszcza latem. Mówią, że w porównaniu z twardym serem nasz jest mniej tłusty i to im odpowiada.

Według Iryny otwarcie działalności gospodarczej w Szwajcarii to długa i skomplikowana procedura:

– Sprawdzają wszystko: przepływy na kontach za dwa lata, wszystkie przelewy pieniężne. Na czas kontroli wstrzymuje się wypłatę świadczeń socjalnych. Następnie pomoc socjalna zostaje wznowiona i jej część będzie wypłacana do momentu, aż zaczniesz zarabiać minimum niezbędne do życia i opłacenia mieszkania. Jeśli zarabiasz 2500 franków miesięcznie, a na rodzinę potrzeba 5 tysięcy franków, to 2500 zostanie ci dopłacone. System pomocy społecznej działa. Ważne, by zrozumieć, że on działa zgodnie z określonymi zasadami, a za najmniejsze naruszenie są ogromne kary.

Większość Szwajcarów, którzy nie są ludźmi biednymi, nie ma w zwyczaju pokazywania swojego majątku.

Oczywiście, można tu zobaczyć drogie samochody pędzące po górskich drogach. Ale kiedy sprzedawałam kombinezon córki za pięć franków, przyjechali po niego ludzie w porsche

Nawet dla zamożnych Szwajcarów kupowanie używanych rzeczy jest czymś normalnym. Przy czym bez porsche, a właściwie bez samochodu, nie czujesz się tu biedny. Idealnie czyste ulice, wspaniałe autobusy i pociągi, rozbudowana sieć komunikacyjna – wszystko to daje poczucie komfortu nawet przy ograniczonym budżecie.

Podoba mi się również ich podejście do wychowania i nauki dzieci. Nie ma tu przedmiotów priorytetowych – tyle samo godzin przeznacza się na matematykę, co na rysunek, śpiew, wycieczki do lasu – szczególnie wieczorami, gdy dzieci przy świetle latarek uczą się o owadach i nietoperzach. Proces nauczania jest rozłożony w czasie (wakacje letnie trwają tylko półtora miesiąca), dzieci nie są obciążane dużą ilością informacji, daje się im więcej możliwości poznawania świata. Niektórym Ukraińcom taka szkoła wydaje się „słaba”, ale mnie bardzo się podoba. Córka codziennie z radością biegnie do szkoły.

Szwajcaria jest uważana za kraj superbezpieczny, choć są pewne niuanse. Kiedyś zapomniałam w autobusie swojego MacBooka i jeszcze tego samego dnia mi go zwrócono. Ale innym razem na parkingu ukradziono nam elektryczne hulajnogi, a wcześniej wybito szyby w samochodzie – więc bywa różnie.

W Szwajcarii zasad się nie łamie

– Poczucie bezpieczeństwa kojarzy mi się przede wszystkim z faktem, że od ponad 200 lat nie było tu wojen – mówi Switłana Olejnikowa, która od wiosny 2022 roku z dwójką dzieci mieszka w Zurychu (to kanton niemieckojęzyczny). – Kraj otoczony jest górami, na których znajdują się instalacje przeciwlotnicze. W Zurychu jest wiele schronów przeciwbombowych i wszystkie są w idealnym stanie. Tu główna zasada brzmi: jeśli chcesz pokoju, przygotuj się na wojnę. Dla mnie jako osoby, która już dwukrotnie musiała uciekać przed wojną (pochodzę z obwodu donieckiego), to ważne.

Szwajcaria nie jest krajem socjalnym. Na przykład w moim kantonie Zurych wszystkie świadczenia socjalne, które otrzymasz, trzeba później zwrócić [w kantonie Genewa nie ma takiej zasady – aut.]. Dlatego mając dochody [w Ukrainie Switłana jest partnerem zarządzającym grupą firm zajmujących się pozyskiwaniem funduszy – red.], zrezygnowałam ze wszystkich świadczeń.

Opieka zdrowotna nie jest tu bezpłatna. Płacę 385 franków miesięcznie za ubezpieczenie zdrowotne, a za wszystkie wizyty u lekarza i leki płacę osobno. I tak będzie, dopóki moje wydatki nie osiągną poziomu 2500 franków rocznie. Dopiero wtedy dalsze usługi medyczne będą pokrywane z ubezpieczenia.

Życie tutaj jest drogie, ale bez wątpienia jest bardzo komfortowe.

Możesz objechać całą Szwajcarię pociągami i autobusami z ciężką walizką i ani razu nie będziesz musiała jej podnosić. Wszystko jest dostosowane do osób z bagażem, z wózkami i na wózkach

Zrozumiałam też, co oznacza szwajcarska jakość – jakość produktów, rzeczy, usług. W Szwajcarii do wykonywania każdej pracy potrzebny jest certyfikat. Każdy sprzedawca jest certyfikowany i w zasadzie nie ma możliwości, by obsługa była lepsza lub gorsza. Obsługują cię zgodnie ze standardami, gdziekolwiek się pojawisz.

Osoba, która tu nie mieszka, może odnieść wrażenie, że wiele rzeczy nie jest kontrolowanych – w supermarketach nikt nie sprawdza, czy zapłaciłeś, ochrona nie biegnie za tobą i nie przeszukuje twoich toreb. Ale to tylko pozory. Jeśli coś ukradłeś, znajdą cię. Namierzą cię dzięki kamerom, odciskom palców.

Nie żartuję z tymi odciskami. Oni naprawdę to robią, nawet jeśli chodzi o coś pozornie nieistotnego. Kiedyś moje dzieci, wyrzucając śmieci, zapomniały nakleić na worek specjalną etykietę za dwa franki, co jest ważne dla dalszego sortowania i recyklingu. Byłam na zajęciach z niemieckiego, kiedy zadzwonili do mnie z odpowiedniej służby i poinformowali, że moje śmieci nie miały etykiety.

Na pytanie, skąd wiedzą, że to moje śmieci, odpowiedzieli, że są na nich moje odciski palców

Powiedzieli, że tym razem przymkną oko, ale jeśli sytuacja się powtórzy, będę musiała zapłacić 1000 franków kary.

Kolejne kary zawsze są wyższe. Pewnego razu zapomniałam doładować bilet na transport publiczny i zostałam ukarana grzywną w wysokości 90 franków. Za drugim razem, kiedy, spiesząc się, wbiegłam do pociągu z rozładowanym telefonem i nie zdążyłam kupić biletu, zapłaciłam już 140 franków kary.

Nie spłukuj toalety po 22.00

Szwajcarów od szkoły uczy się porządku. Istnieje tu wyrażenie, które dosłownie oznacza: „Nie rób stresu” – ani innym, ani sobie. Uczy się ich punktualności i uprzejmości, dlatego na przykład nie lubią obcokrajowców, którzy robią dużo hałasu. Spłukiwanie toalety po dziesiątej wieczorem to również hałas, który może przeszkadzać sąsiadom, więc oni mają prawo złożyć skargę.

Jeśli nie zareagujesz na te uwagi, mogą cię wyeksmitować z domu

Według Switłany Szwajcarzy dużo pracują, ale styl ich pracy różni się od ukraińskiego:

– Ich dzień pracy trwa dziewięć godzin. Po przyjściu do pracy nikt nie pije kawy – od razu zabierają się do roboty i są maksymalnie skoncentrowani na tym, co robią. Jeśli ktoś usiadł, by sporządzić jakąś tabelę, to nie wstaje od biurka i nie zagląda do telefonu, dopóki nie skończy.

W wielu firmach pracownikom nie wolno korzystać z telefonów, mają do nich dostęp tylko podczas przerwy obiadowej. Uważa się, że nic nie powinno odwracać twojej uwagi od pracy.

Wcześniej myślałam, że swoją pracę wykonuję szybko. Ale to, co ja robię w ciągu tygodnia, Szwajcarzy robią w ciągu dnia

Jednocześnie obowiązują tu niepisane zasady, których nie poznasz od razu. Na przykład jest „zasada trzech razy”: kiedy czegoś potrzebujesz, nikt nie spełni twojej prośby ani za pierwszym, ani za drugim razem. Dopiero gdy poprosisz po raz trzeci, możesz liczyć na rezultat. Spotkałam się z tym, gdy prosiłam o kurs językowy, a później gdy prosiłam służby socjalne o pomoc w znalezieniu mieszkania. Musiałam się do nich zwrócić, bo nikt nie chciał mi wynająć mieszkania. Przez trzy lata mieszkałam w tymczasowych lokalach, które musiałam zmieniać. Dopiero w lutym tego roku udało mi się wynająć stałe mieszkanie.

Według Iryny i Switłany na razie Szwajcaria, podobnie jak większość innych krajów europejskich, po prostu przedłuża Ukraińcom tymczasową ochronę. Władze podkreślają jednak, że status S jest tymczasowy i nie prowadzi do uzyskania stałego pobytu. Póki co nie ma mowy o żadnych alternatywnych ścieżkach imigracyjnych dla osób, które chcą pozostać w tym kraju.

Władze szwajcarskie są zaniepokojone liczbą Ukraińców, którzy nadal otrzymują świadczenia socjalne: według oficjalnych informacji dwie trzecie ukraińskich przesiedleńców wciąż nie ma stałego dochodu, co stanowi dodatkowe obciążenie dla systemu socjalnego. W związku z tym ogłoszono plan, zgodnie z którym do końca 2025 roku co najmniej 50 procent Ukraińców posiadających status S ma zostać zatrudnionych. Kantony chcą wprowadzić obowiązek tworzenia specjalnych programów wsparcia dla pracodawców zatrudniających Ukraińców, uprościć procedury zawierania umów o pracę oraz zintensyfikować kursy językowe i szkolenia zawodowe, które mają im pomóc w adaptacji.