Diia, czyli ślub na polu bitwy

Od graffiti do bomb: rekrutacja na Telegramie

W Ukrainie doniesienia o tym, że nastolatki zwerbowane przez Rosjan dopuściły się dywersji, chuligaństwa czy terroryzmu, to już codzienność. Początkowo wróg skupiał się na dzieciach z rodzin w trudnej sytuacji socjalnej, ale ostatnie głośne przypadki pokazują, że w pułapkę wpadają nawet nastolatki z zamożnych rodzin, w tym dzieci wojskowych, którzy bronią kraju.

Jednym z najbardziej szokujących przypadków była tragedia w Iwano-Frankiwsku w 2023 roku. Dwóch chłopców w wieku 15 i 17 lat przez kanał na Telegramie dostało zadanie od rosyjskiego kuratora: złożyć domowej roboty bombę i dostarczyć ją pod wskazany adres.

Kiedy wyszli na ulicę, by wykonać zadanie, bomba została zdalnie odpalona. Starszy chłopak zginął na miejscu, młodszemu amputowano nogi

Szerokim echem odbiło się też zabójstwo Iryny Farion, ukraińskiej działaczki społecznej, aktywistki działającej na rzecz języka ukraińskiego i posłanki ze Lwowa. Podejrzewa się o nie Wiaczesława Zinczenkę z Dniepru, syna żołnierza Sił Zbrojnych Ukrainy. Ukraińskie służby specjalne ustalają, czy zatrzymany ma powiązania z ruchem neonazistowskim w Rosji.

Z kolei 14-letnia uczennica z Tarnopola szukała pracy w jednej z grup telegramowych. Hakerzy podstępem uzyskali dostęp do jej danych osobowych, włamali się do jej telefonu i ściągnęli intymne zdjęcia dziewczyny. Szantażem zmusili ją do przeniesienia w plecaku materiału wybuchowego i podłożenia go pod samochodem, który stał w pobliżu posterunku policji. Funkcjonariusze cudem zdołali zapobiec eksplozji.

W 2024 roku, w okresie masowych ataków na obiekty energetyczne Ukrainy, przez kraj przetoczyła się fala incydentów, w których werbowano nastolatków do wysadzania elektrowni. Potem była kolejna fala – podkładania ładunków wybuchowych w wojskowych samochodach

Jak rosyjscy rekruterzy znajdują swoje ofiary? Najczęściej poprzez grupy telegramowe poświęcone poszukiwaniu pracy. Kuszą je pieniędzmi, na przykład prosząc, by na początek zrobić coś łatwego i błahego, na przykład namalować graffiti na jakimś budynku. Płacą hojnie (w lokalnej walucie lub kryptowalucie), a potem idą dalej: namawiają do popełnienia przestępstwa. Obiecują za to większe kwoty, ale tym razem nikt nie zamierza już płacić. Albo szantażują i zastraszają.

Taki schemat pomaga upiec kilka pieczeni na jednym ogniu: zadać cios Ukraińcom rękami innych Ukraińców, wrobić w przestępstwo lub zniszczyć nieletnich, którzy swoimi działaniami rujnują sobie życie, a tym samym wypadną z potencjalnego kręgu oporu przeciw Rosjanom.

„Rzućcie ją na kolana i poniżcie”

W Ukrainie wszystko zaczęło się od anonimowych kanałów na Telegramie, z obraźliwymi komentarzami na temat wspólnych znajomych. Najpierw w ośrodkach regionalnych, a potem nawet w małych miasteczkach, jedna po drugiej pojawiały się grupy o nazwie „Istota (i nazwa miasta)”. Informacje o nich rozchodziły się pocztą pantoflową. Proponowano wysyłanie zdjęć i filmów osób, o których nastolatki chciałyby wyrazić swoją opinię anonimowo. Oczywiście znaleźli się tacy, którzy byli na kogoś obrażeni, zazdrośni, mieli jakieś konflikty. Często celem ataków stawali się „kujoni”, atrakcyjne dziewczyny i ci, którzy nie pasowali do ogólnych norm.

Rozpowszechniano zdjęcia z poniżającymi, cynicznymi opisami, wulgarnymi słowami, które często zawierały bezpośrednie wezwania do przemocy: „gdy ją zobaczycie, oplujcie ją”, „ona ma AIDS”, „w nienaturalny sposób zgwałciłem jego matkę”, „ona ma wszy”, „rzućcie ją na kolana i poniżcie”

Jeśli rodzice lub krewni wstawiali się za dzieckiem, administratorzy kanału mogli stworzyć na nich „teczkę”, organizując nagonkę na całą rodzinę

Ukraińskie ośrodki śledcze, w szczególności serwis NGL.Media, udowodniły, że to część hybrydowej wojny przeciwko Ukrainie, a administratorzy tych kanałów znajdowali się w Rosji. Wszystkie informacje na tych kanałach były podawane w języku rosyjskim, a profile – powiązane z rosyjskimi numerami.

– Znaleźli mój profil na Facebooku i zaczęli pobierać stamtąd zdjęcia, umieszczając je potem w bardzo obraźliwych kontekstach. Udostępniali moje dane kontaktowe: numer telefonu, miejsce pracy – opowiada Iryna z Odesy. – Chciałam chronić moją siostrzenicę. Ją, sportsmenkę i prymuskę, pięknę dziewczynę, przedstawiono jako sprzedająca się do intymnych zabaw. Wpadła w depresję, nie chciała chodzić do szkoły. Administrator kanału zaproponował usunięcie tego posta za pieniądze, ale kiedy się zgodziłam, po prostu zniknął.

Nie chodziło więc o pieniądze, ale o celowe nękanie, wywieranie dodatkowej presji psychicznej na ukraińskich nastolatkach – i tak już doświadczonych przez wojnę, rozłąkę z rodzicami, utratę domu i normalnego, bezpiecznego życia.

Według Nastii Melnyczenko, badaczki zjawiska znęcania się, w destrukcyjnym schemacie nękania w Internecie ostatecznie cierpią wszystkie strony. Największej krzywdy doświadczają dzieci, które znalazły się w roli ofiary. Jednak poziom niepokoju wzrasta również u tych, którzy po prostu scrollowali strony i byli świadkami nękania. Znęcanie się ma silny wpływ na rozwój zespołu stresu pourazowego (PTSD). Badania pokazują, że 27,6% chłopców i 40,5% dziewcząt, którzy doświadczyli znęcania się, miało wyniki mieszczące się w klinicznym zakresie PTSD.

Trauma nastolatków spowodowana znęcaniem się może być większa niż nawet u dorosłych uczestników wojny, pracowników, którzy zostali zwolnieni, czy par po rozwodzie

Podobne do wspomnianych kanały na Telegramie mogły być też wykorzystywane do budowania baz danych nastolatków potencjalnie podatnych na manipulację i próby rekrutowania do nielegalnych zadań.

Tellonym i Szon Patrol, czyli nękanie w Polsce

Chociaż w Polsce kontrole dotyczące wykorzystywania cudzych zdjęć i filmów są surowsze, charakter kontaktów, w które ostatnio angażują się nastolatki, jest bardzo podobny.

Zamiast Telegramu używa się tu Tellonym, aplikacji mobilnej i serwisu internetowego do wymiany anonimowych wiadomości. Początkowo aplikacja ta była niewinnym narzędziem integrującym społeczność liceów i podstawówek. Publikowano tam ogłoszenia o sprzedaży książek, dyskutowano o nauczycielach – którzy są surowi, a którzy nie. Jednak z czasem w wielu szkołach Tellonym stał się narzędziem do celowego nękania.

– Nie wiedziałam o tej aplikacji, dopóki nie usłyszałam szeptów za moimi plecami, bo w Tellonym napisano: „Karina P. z 2b to dziwka” – powiedziała mi córka mojej przyjaciółki.

Niedawno polscy nastolatkowie znaleźli sobie nową rozrywkę: organizują „patrole” sprawdzające, czy dziewczyny są odpowiednio ubrane, i publikują w mediach społecznościowych krytyczne filmy. Wskazane w ten sposób dziewczyny zmagają się z wieloma negatywnymi komentarzami na swój temat. Liczba kont w mediach społecznościowych, które używają nazwy „Szon Patrol (+ nazwa miasta)”, gwałtownie rośnie.

Słowo „szon” w młodzieżowym slangu oznacza prostytutkę.

To nie przypadek, ale celowe naśladowanie modelu destabilizacji psychologicznej: to, co wypróbowano w Ukrainie, teraz wprowadza się w Polsce – z uwzględnieniem mentalności narodowej i realiów prawnych dotyczących publikowania zdjęć i filmów. Jedynym celem jest sianie chaosu i dzielenie społeczeństwa

Test podatności: jak rekruterzy badają grunt

Tylko w moim małym miasteczku, w obwodzie odeskim, w ciągu ostatniego miesiąca sporządzono protokoły administracyjne wobec rodziców trójki dzieci. To bezpośrednia konsekwencja nowej fali: w anonimowych grupach telegramowych w zamian za niewielką zapłatę 100 czy 200 hrywien (10-20 zł) zachęca się dzieci i nastolatków do naruszania porządku publicznego lub działań niezgodnych z prawem. Proponuje się im na przykład wykonywanie niebezpiecznych akrobacji na rowerach lub motorowerach, wspinanie się na pomniki, kąpanie w miejskiej fontannie, odpalanie petard (podczas wojny to zabronione, bo wywołuje lęk) – a potem fotografowanie i filmowanie tego wszystkiego. I publikowanie.

„Ceniony” jest content z bezdomnymi, osobami pijanymi i rówieśnikami w upokarzających sytuacjach

Jak podkreśla polski reporter Paweł Jędral, Rosja systematycznie stosuje te same narzędzia – dezinformację, cyberataki i angażowanie wrażliwych grup w fizyczny wandalizm – również w Mołdawii. Ta na pierwszy rzut oka dziwna taktyka jest skutecznym narzędziem wojny hybrydowej.

Co jednak najważniejsze, dzięki takim pozornie niegroźnym działaniom następuje selekcja potencjalnych kandydatów do dalszej, już poważniejszej, współpracy.

„Łatwy szmal” i „ważna misja”, czyli haczyki

Podatne i posłuszne dzieci rekrutuje się do popełniania poważniejszych przestępstw. Ostatecznym celem jest wykorzystanie ich do przeprowadzania aktów dywersji, podpaleń, zamachów bombowych itp. Za granicą takie przypadki mają wywoływać negatywne nastawienie do Ukraińców, zmniejszyć poparcie dla Ukrainy i solidarność z nią.

Analiza przeprowadzona przez ukraińską fundację charytatywną „Głosy dzieci” pokazuje, że Rosjanie celowo poszukują nastolatków z tak zwanej strefy ryzyka, proponując im pieniądze w zamian za destrukcyjne treści lub wykonywanie niezgodnych z prawem zleceń. Do tej kategorii należą dzieci, które odczuwają izolację społeczną, mają niską samoocenę lub problemy finansowe.

Ta wrażliwość jest szczególnie silna w środowisku dzieci będących uchodźcami. Liczba potencjalnych celów może być tutaj wyższa z powodu szeregu czynników systemowych: izolacji społecznej w środowisku zagranicznych rówieśników, rozdzielenia rodzin, problemów finansowych.

Także lokalni nastolatkowie, którzy słyszeli ksenofobiczne wypowiedzi rodziców, często łatwo ulegają zewnętrznym wpływom. Rekruterzy wiedzą, na jakie czułe punkty naciskać.

Kiedy czujesz bezsilność i niepokój, nagle pojawia się ktoś, kto potrafi przekonać cię o ważności określonych działań – ostrzega fundacja „Głosy dzieci”

Niedawna historia z Wrocławia pokazuje, jak działają te mechanizmy. Podejrzani – grupa ukraińskich nastolatków – zwabili innego Ukraińca, 23-letniego, na rzekomą randkę z 16-letnią dziewczyną. Kiedy mężczyzna przyszedł, brutalnie go pobili, ogolili mu głowę i namalowali na twarzy nazistowskie symbole. Wszystko sfilmowali.

Z kolei polska policja zatrzymała dwóch 17-letnich obywateli Ukrainy, którzy według śledczych na zlecenie zagranicznych służb specjalnych pozostawiali „banderowskie hasła” oraz czerwono-czarne symbole na budynkach i pomnikach ofiar tragedii wołyńskiej. Polskie służby specjalne podkreślają, że działania te miały charakter prowokacji i służyły podsycaniu wrogości między Ukraińcami i Polakami.

Takie sytuacje powtarzają się w różnych krajach UE, gdzie mieszkają ukraińscy uchodźcy. Niedawno w Holandii policja aresztowała dwóch 17-latków pod zarzutem szpiegostwa na rzecz Rosji. Według ojca jednego z nich, syn został zwerbowany przez prorosyjskiego hakera za pośrednictwem Telegramu. W sierpniu nastolatek z Wi-Fi snifferem [urządzenie do przechwytywania danych – red.] kręcił się w pobliżu biur Europolu, Eurojustu i ambasady Kanady w Hadze, szpiegując pracę tych instytucji.

Zaufanie kontra manipulacje: jak przeciwdziałać

Ministerstwo Edukacji Ukrainy wyjaśnia: podstawowym zabezpieczeniem jest zaufanie między rodzicami a dzieckiem. Jest ono w stanie zniweczyć wszystkie schematy rekrutacyjne.

Ten mechanizm ochronny, budowany od najmłodszych lat, dowiódł już swojej skuteczności. Dowodzi tego przypadek w Tarnopolu. Ósmoklasista jednej z tamtejszych szkół nie zgodził się na propozycję „zarobku”, którą otrzymał w komunikatorze: przeprowadzenie zamachu terrorystycznego na urzędników państwowych. Rozpoczął tę komunikację dla żartu, ale wkrótce zaczęto go szantażować i grozić mu. Opowiedział o wszystkim rodzicom, cyberprzemoc udało się powstrzymać.

Okres dojrzewania to czas burzliwych zmian w organizmie i psychice, co sprawia, że młodzież jest szczególnie podatna na radykalne idee. Układ limbiczny (emocje) jest już dobrze rozwinięty, a kora przedczołowa (samokontrola, ocena ryzyka) jeszcze nie. Dlatego emocje często biorą górę nad rozsądkiem. Manipulatorzy wykorzystują to, podsuwając proste odpowiedzi na złożone pytania. To, że młodzi chłopcy i dziewczęta ulegają takim wpływom, nie świadczy o ich złym charakterze, lecz o umiejętnościach wroga.

Co mogą zrobić rodzice

1. Porozmawiać z dzieckiem o ryzyku, które może się pojawić, ostrzec przed możliwością szantażu i zastraszania. Podać przykłady różnych adekwatnych sytuacji, w szczególności takich, w których wszystko zaczęło się od propozycji „łatwych pieniędzy” lub wykonania „specjalnej misji”. Wyjaśnić, jak przebiega rekrutacja i jak postępować w przypadku popadnięcia w tarapaty.

2. Nie pouczać nastolatka na temat jego przekonań czy zainteresowań. Być wsparciem, a nie nadzorcą. Nie potępiać, tylko słuchać i zadawać wiele pytań. Poszukiwanie odpowiedzi uczy krytycznego myślenia.

3. Zaproponować alternatywę dla tego, czego szukają manipulatorzy. Skierować energię dziecka w konstruktywną stronę. Jeśli niepokoi je jakaś niesprawiedliwość, wspólnie z nim zaangażować się w działalność charytatywną. A jeśli brakuje mu pieniędzy – wspólnie poszukać sposobu na ich zarobienie.

Trzeba zdać sobie sprawę z tego, jakie bolączki wykorzystuje wróg. W Polsce to podsycanie wrogości narodowej: próby skłócenia Ukraińców z Polakami, sianie niezgody między uchodźcami a lokalną społecznością

Wrodzy manipulatorzy zawsze grają na podziałach. Naszym obowiązkiem jest nie potępiać ofiar, ale stworzyć system, w którym każde dziecko będzie wiedziało, gdzie zwrócić się o pomoc, nie obawiając się kary.

‍ Zdjęcia: Shutterstock

Tajna wiedza z zamkniętych grup

Kevin zaczyna dzień od przeglądania kilkudziesięciu kanałów na Telegramie. Czasem zajmuje mu to półtorej godziny, czasem dwie. Wiadomości w postaci zdjęć, graficznych projektów, modeli 3D można liczyć w setkach każdego dnia. 

Kevin nigdy nic nie pisze na czacie, o nic nie pyta – w ten sposób mógłby zdradzić swoją obecność w tych zamkniętych grupach i natychmiast zostać z nich usunięty. W niektórych jest 900 członków, w innych kilkanaście tysięcy. 90% z pojawiających się tam treści kompletnie go nie interesuje. Ale nie może nie przeglądać tych wszystkich wiadomości, bo w nawet niepozornym projekcie może kryć się coś przełomowego. Coś, co mogłoby zagrozić ukraińskiej armii. Jeśli odkryje coś nowego i interesującego, od razu przekazuje to kolegom z SZU. 

Na takich grupach można znaleźć nie tylko pomysły, ciekawe dyskusje o nowych technologiach, ale też modele i gotowe projekty, które wystarczy ściągnąć i wydrukować na drukarce 3D. Są też instrukcje, jak przygotować granaty, albo jak Rosjanie robią swoje siatkomioty do łapania dronów kamikadze, łudząco przypominające te ukraińskie. 

Może je wykradli, tak jak model ramienia do Baba Jagi, tajnego drona zwiadowczego Ukraińców? Po co im to ramię – Kevin nie wie. Przypuszcza, że mogą zacząć je kopiować. 

W następnej konwersacji widzę dziesiątki zdjęć zakamuflowanych min, które wyglądają jak małe drzewka. Rosjanie z przerażeniem wymieniają się tymi zdjęciami, radząc sobie nawzajem, by zachować podwójną ostrożność. 

– Wychodzi na to, że uczycie się od Rosjan? – pytam Kevina. 

– Tak. Tak jak oni od nas, tak i my od nich uczymy się nowych technologii. 

Ze względów bezpieczeństwa nie napiszemy, jak Kevin trafił do tych grup ani jak te grupy się nazywają.

Już nie ork, a trudny przeciwnik 

Siedzimy w samochodzie już dłuższą chwilę, nowych powiadomień wciąż przybywa. Kolejne zdjęcia, kolejne wewnętrzne rozmowy, których nikt z zewnątrz śledzić nie powinien.

Aldona Hartwińska: – Na początku inwazji normą było odczłowieczanie rosyjskiej armii, na przykład nazywano Rosjan „orkami”. Dziś już wiemy, że Rosjan nie można ignorować. Uczą się niezwykle szybko, posiadają zaawansowane technologie i ulepszają je. To bardzo nowoczesna armia.

Kevin: – Tak, oczywiście, to zaawansowana armia, niemniej obserwuję również taką samą tendencję jak po stronie ukraińskiej: to, jaką siłą są wolontariusze. Na tych kanałach telegramowych zazwyczaj nie siedzą żołnierze. W dużej mierze są to właśnie wolontariusze, cywile, specjaliści z różnych dziedzin, którzy opracowują te wszystkie informacje i materiały.

Podstawowa różnica polega jednak na tym, że rosyjscy wolontariusze od dawna już mogą współpracować z armią oficjalnie. Każdy cywil, który prowadzi działania mogące wspomóc armię rosyjską na froncie, ma szansę na współpracę z Ministerstwem Obrony, produkcję i wysyłanie na front swoich projektów.

A ukraińscy czy zachodni wolontariusze nie?

Nie. Jeśli chcesz, możesz wysłać za darmo swoje projekty, wydruki czy wsparcie, ale wtedy nikogo to nie obchodzi. To jest taka szara strefa, niekontrolowana i przez nikogo nieujmowana w statystykach. Dlatego tak naprawdę nie jesteśmy w stanie stwierdzić, jak wielka pomoc idzie na front i jak wiele robią wolontariusze. 

By uruchomić produkcję, na przykład dronów, trzeba mieć podpisany kontrakt z Ministerstwem Obrony. To się zdarza rzadko, chociaż mam wrażenie, że ukraiński rząd powoli zaczyna rozumieć, jak to może zmienić sytuację na froncie, i powoli się otwiera. Ubiznesowienie wojny w Ukrainie w ostatnim roku nabrało ogromnego tempa.

Żadne państwo na świecie nie jest w stanie zapewnić zasobów do zbudowania stu tysięcy dronów miesięcznie

Najprawdopodobniej rządzący zrozumieli, że warto wykorzystać te małe firemki, które kiedyś były najczęściej grupami wolontariuszy, do zasilenia dronami frontu.

A gdyby taka możliwość była już trzy lata temu?

To widać niemal gołym okiem w ostatnim półroczu. My, jako grupa wolontariuszy Wild Bees, oczywiście nie mamy żadnych informacji wywiadowczych, ale widzieliśmy po zamówionych wydrukach, co zostanie zrobione albo co się wydarzy. Skończył się wrzesień i przyszły pierwsze zamówienia na wydrukowanie korpusów min przeciwpiechotnych. Dla nas to był sygnał, że będą próbowali zatrzymać front na zimę. I to się udało, nie było żadnego przełamania i do dzisiaj wydrukowaliśmy, myślę, setki tysięcy tych min. To już jest taka skala, że nie jesteśmy w stanie tego ogarnąć, bo zamówienia przychodzą nawet po 30 tysięcy miesięcznie, i to od jednej ekipy. Więc jeśli to sobie złożysz do kupy, to masz setki tysięcy na całej linii frontu.  

Dlaczego akurat miny?

Dlatego, że najłatwiej zatrzymują piechotę, bo ciężkiego sprzętu już nie ma. Bo są drony, więc de facto zostają tylko ataki piechoty. Ostatnio bardzo skuteczne okazały się ataki na motocyklach, z których na początku wszyscy się śmiali. Powstrzymania szturmu 26 motocykli naraz drony nie są w stanie skoordynować, bo jednak jest to jakaś rozdzielona masa, nieskupiona w jednym miejscu. Przejeżdżają, chowają się – i to już jest realne zagrożenie dla ukraińskich żołnierzy.

Od jakiegoś czasu Ukraińcy zrzucają więc na przykład z powietrza kolce, które przebijają opony i zatrzymują te motocykle w środku pola. Wtedy bardzo łatwo zniszczyć siłę żywą kolejnymi dronami. 

Czy możemy powiedzieć, że wolontariusze urządzili nowy wyścig zbrojeń, tyle że technologiczny?

Oczywiście, to się dzieje od trzech lat. Bywało tak, że dostawaliśmy model do wydrukowania, żołnierze prosili nas o 20 tysięcy sztuk. Ale po tygodniu dostaliśmy nowy, zmieniony model, a za tydzień jeszcze nowszy. U nas to znacząco wpływało na łańcuch dostaw, bo jeżeli przekazaliśmy zlecenie wydrukowania do grupy ze Stanów Zjednoczonych, to coś takiego nie dojdzie za tydzień czy dwa. Więc trzeba od razu zastopować ich pracę, powiedzieć: „ej, nie drukujcie tego, drukujcie kolejną wersję”. 

Zarządzanie łańcuchem dostaw, a nawet rozsyłaniem tego, co kto ma wydrukować, jest bardzo istotne i zależne od tego, co się dzieje na froncie. Bo jak nie masz pełnego obrazu, to możesz się pogubić, a to spowoduje, że żołnierze dostaną coś, czego już nie użyją i co wrzucą do śmieci. To będzie strata pieniędzy i czasu wielu osób. 

Ukrainę wspiera Zachód, ale Rosja też nie jest chyba samotną wyspą? 

Oczywiście, że nie jest, bo jak wiemy, Korea Północna i Chińczycy dostarczają Rosjanom różne zasoby. Rosja jest bardzo blisko Chin, więc Rosjanie wpadli na genialny pomysł, żeby wysłać swoich ludzi do tamtejszych fabryk produkujących światłowody. Nie jestem pewien, czy to są wolontariusze, czy żołnierze, ale domyślam się, że raczej inżynierowie – wolontariusze. 

Nie wiem, czy Rosjanie wykupili te fabryki, czy płacą za dostawy, ale na miejscu siedzą ludzie, którzy otrzymują informacje bezpośrednio z frontu. W firmie, która produkuje i projektuje, na bieżąco wprowadzają zmiany, poprawki. Mają bardzo szybki feedback z frontu, robią natychmiast zmiany w modelach, co tworzy najszybszy możliwy kierunek rozwoju i ulepszeń. 

A mówimy tutaj o budowaniu produktu, który jest drogi i dosyć skomplikowany. Więc tak, Rosjanie nie są w tym sami, ale też robią coś bardzo sprytnego: uczą się, a potem przenoszą to na swój grunt. Tak jak to było z irańskimi Szahedami, które ulepszyli, zaczęli produkować w Rosji i nazwali Geran-2. 

Dla każdego inżyniera reverse engineering, czyli inżyniera odwrotna, to coś naturalnego. To kopiowanie istniejących rozwiązań i ich ulepszanie. Każdy inżynier to zna. Otwiera jakieś urządzenie, rozbiera je na części, patrzy, jak jest zbudowane. Tylko w tym przypadku wojna pokazała, jak istotne jest to, o czym rozmawiamy: nadążanie za technologiami wroga. Rosjanie uczą się od Ukraińców, a Ukraińcy od Rosjan.

To jest wyścig zbrojeń, który kiedyś trwał w fabrykach czy na deskach kreślarskich inżynierów w firmach przemysłu zbrojeniowego, a teraz odbywa się na froncie

Sprzęt jest zabierany z linii frontu albo obfotografowywany. Później zaczynają się dyskusje, chociażby na na Telegramie, jak to lepiej zakamuflować, co zrobić, by wybuchło szybciej, doleciało dalej. To jest cały czas rozwój, wręcz błyskawiczny. To nie tak jak kiedyś było w konfliktach, że mamy czterdzieści rodzajów bomb do zrzucenia z samolotu, trzydzieści rodzajów min i nic więcej, bo coś nowego może jakaś firma wprowadzi za rok czy trzy lata. Dziś na froncie w Ukrainie te zmiany są wprowadzane każdego dnia. Był okres kiedy częstotliwości, na których drony latały, czyli komunikowały się z operatorom, zmieniały się co tydzień. Ale teraz to, co zostało wymuszone przez technologię, ustabilizowało się. Okazało się, że pewne częstotliwości jednak są „najlepsze”. I choć wciąż jest tak, że kilka procent dronów lata na częstotliwościach zupełnie innych niż kontrolowane przez narzędzia walki elektronicznej, to wyklarował się pewien standard. I pojawiła się na to nowa odpowiedź: drony światłowodowe, które w tej chwili są niezwykle trudne do zwalczania. 

Dlaczego? 

Bo one nie mają częstotliwości. Są podłączone do światłowodu i dlatego ich wykrycie jest takie trudne. Nie jesteś w stanie takiego wykryć inaczej jak tylko wizualnie. Jest stacja naziemna, do której jest podłączony koniec szpuli z nitką światłowodu. Dzięki temu jest połączenie między dronem a stacją. Dron żadnych sygnałów na zewnątrz nie emituje, bo ma połączenie „kablowe”. Ukraińcy podejmują teraz próby akustycznego wykrywania tych dronów, czyli po ich dźwięku, dlatego że dźwięk silników drona jest bardzo charakterystyczny i nienaturalny, można go łatwo wyodrębnić z otoczenia. W dużym uproszczeniu: rozstawiane są mikrofony analizujące spektrum dźwiękowe i analizują sygnały na podstawie biblioteki dźwięku takich silników. Dzięki temu mogą namierzyć drona i obliczyć, w jakim kierunku leci.

Dla laika to brzmi dość absurdalnie: dron na sznurku. Jaka jest jego mobilność? Co się z tym „sznurkiem” dzieje? 

Ten światłowód jest cienki, niczym pajęcza nić. Szpula z nicią jest pod dronem i rozwija się wraz ze zwiększającą się odległością od operatora. Ograniczeniem mogą być przeszkody terenowe, ale dron ma kamerę, więc operator może sobie całkiem nieźle radzić. Kiedy wleci do jakiegoś budynku i lata między pomieszczeniami, to może być problemem, by nie zaplątać się i potem spokojnie wylecieć. Nitka może o coś zahaczyć, zerwać się i wówczas pilot traci połączenie, a detonacja może nastąpić. W odróżnieniu od dronów sterowanych radiowo, te latają bardzo nisko przy ziemi. Drony sterowane radiowo nie mogą, bo przez ukształtowanie terenu i przeszkody sygnał jest osłabiony. Te na światłowodzie nie mają zakłóconego połączenia, jeśli z nicią wszystko jest w porządku. Latają też coraz dalej. Dystans 20-30 kilometrów to już nic nowego, ale zrobiono też testy na 50 kilometrów. Coraz częstsze są sytuacje, że taki dron sobie gdzieś przysiada i czeka. Kiedy cel pojawi się w jego zasięgu – atakuje, trochę jak mina kierowana. Widziałem nawet na jakimś filmiku dron, do którego był podłączony panel solarny, czyli on cały czas był zasilany i czekał na cel. Tych dronów jest teraz tak dużo, że pola są wręcz usłane światłowodami. Pola kukurydzy czy pszenicy pokrywa cienka pajęcza nić. 

Wróćmy do kwestii wykrywania. Nie ma na to żadnego patentu, poza tym, o czym już mówiłeś, czyli obserwacją wizualną i próbami wykrywania akustyki drona?

To jest dokładnie to, o czym mówiliśmy. Czekamy na kolejny skok rozwojowy i technologiczny. Nie do końca wiem, w którą stronę to pójdzie, bo mamy do czynienia z wieloma aspektami naraz. Do tego dochodzi niezwykle dynamiczne wykorzystywanie sztucznej inteligencji. Są firmy w Ukrainie, które już zrobiły drony wykorzystujące AI, pozwalającą na automatyczne i precyzyjne zrzucenie bomby na wybrany na cel, nawet jeśli ten cel jest w ruchu. A jakie będzie przeciwdziałanie dronom światłowodowym? Zobaczymy. Na pewno prace nad tym są intensywne.

Natalia Żukowska: Jak to się stało, że zajął się Pan produkcją dronów?

Ilia Aksjonow: Kiedy zaczęła się wielka wojna, od razu napisałem do fundacji UNITERS. Po kilku dniach otrzymałem odpowiedź, że potrzebna jest pomoc w zakresie zaopatrzenia medycznego. Po minimalnej cenie udało się zakupić dziesiątki tysięcy apteczek wyposażonych zgodnie ze standardami NATO. Tak się to wszystko zaczęło. Potem z frontu zaczęły napływać prośby o drony. Niewiele wtedy wiedzieliśmy o bezzałogowych statkach powietrznych – po prostu kupowaliśmy i przekazywaliśmy Maviki bez formalnej ewidencji. Bo na wojnie nie zawsze chodzi o papiery.

Szczerze mówiąc, nie spodziewałem się, że wolontariat doprowadzi do skalowania biznesu.

Zawsze uważałem wolontariat za coś, w co trzeba zaangażować się fizycznie albo finansowo, po prostu pomóc – i kropka. Ale nasz główny inżynier wpadł na pomysł, żebyśmy sami robili drony dla wojska. Tak powstało 200 naszych pierwszych bezzałogowych statków powietrznych. Okazało się, że mieliśmy już wszystko, co było do tego potrzebne: sprzęt, narzędzia, personel z odpowiednimi kwalifikacjami. Później zgłosiła się do mnie organizacja wolontariacka z projektem finansowanym przez darczyńcę z Luksemburga. Potrzebowali części zamiennych do dronów. Nasza działalność zaczęła się rozwijać.

Jakie projekty teraz realizujecie?

Projektujemy drony, w szczególności duże bezzałogowe statki powietrzne klasy „Baba Jaga”, które mogą latać w nocy. Pracujemy również nad cewkami optycznymi – światłowodami dla systemów bezzałogowych. Mamy też projekt Combat UAV Academy, w ramach którego szkolimy wojskowych. Dla polskiej obrony terytorialnej przeprowadziliśmy już dwa kursy, za które zapłacili sami wojskowi, ponieważ nie ma jeszcze scentralizowanego wsparcia i finansowania. Wojskowi rozumieją, że trzeba być gotowym, bo jutro może wybuchnąć wojna, a oficjalna polityka nie odpowiada jeszcze na tę potrzebę.

Trudne rozstanie z Chinami

Proszę opowiedzieć o bezzałogowych statkach powietrznych, które opracowuje wasza firma. Jakie wyzwania przed wami stoją?

Produkujemy kilka typów bezzałogowych statków powietrznych – od uderzeniowych po specjalistyczne modele sterowane światłowodem lub jego kombinacją z łącznością radiową. Ma to kluczowe znaczenie dla pracy w warunkach różnych systemów walki elektronicznej na różnych odcinkach frontu. Istnieją również drony do zadań inżynieryjnych, na przykład do wykrywania niewybuchów, wyposażone w podwójną kamerę: dzienną, z poprawionym obrazem w ciemności za pomocą sztucznej inteligencji, oraz termowizyjną, o wysokiej rozdzielczości. Nasze modele mogą być kilka razy tańsze od swych zagranicznych odpowiedników, zachowując ich jakość i funkcjonalność. Szukamy równowagi między ceną a niezawodnością komponentów, ponieważ od tego zależy zarówno wydajność, jak skala wykorzystania.

Czyli szukacie alternatyw dla chińskich części, na przykład dla europejskich lub ukraińskich odpowiedników?

Używamy europejskich komponentów. Mamy partnerów w Europie i Ukrainie, współpracujemy też z ukraińską firmą, która opracowuje elektronikę na europejskim poziomie. Nie tylko szukamy, opracowujemy też własne rozwiązania. To ważne, ponieważ w Europie bardzo silnie promowana jest dziś idea rezygnacji z chińskich komponentów. Europejczycy dążą do całkowitej niezależności w tej dziedzinie. Jesteśmy również współzałożycielami polskiego projektu Drone Hub – konglomeratu polskich i europejskich firm, które pracują nad stworzeniem systemu produkcji dronów i komponentów bez chińskich części.

Jakie komponenty do dronów najtrudniej zdobyć?

To bolesna kwestia dla naszej branży. Przez wiele lat głównym dostawcą były Chiny. Na początku wojny wszyscy mogli spokojnie zamawiać przez Aliexpress dowolne produkty w nieograniczonych ilościach. Jednak później polityka uległa zmianie: od 2024 roku można zamawiać nie więcej niż dwie sztuki jednego produktu na osobę. Nas to zbytnio nie dotknęło, bo mamy niezawodne kontakty w Chinach, dzięki którym zamawiamy rzadkie części zamienne. Producenci często nawet nie wiedzą, że ich produkty trafiają do Ukrainy, co pomaga uniknąć problemów z brakiem komponentów.

Ogólnie jednak eksport z Chin jest obecnie bardzo utrudniony. Jeśli wcześniej towar docierał do Polski w ciągu 3-4 dni, to teraz może to trwać nawet do 2 tygodni. Do Rosji podobny towar dociera bardzo szybko

Najtrudniej zdobyć komponenty, które nie są produkowane ani w Ukrainie, ani w Europie. Na przykład kamery termowizyjne, których odpowiedniki są bardzo drogie. W Chinach są fabryki, które produkują 800 tysięcy kamer termowizyjnych miesięcznie, ale nawet tam czas oczekiwania na tysiąc sztuk może wynosić około miesiąca.

Kolejnym dużym problemem są magnesy neodymowe, kluczowy komponent silników do dronów. Produkują je głównie Chiny, które są światowym monopolistą w wydobyciu materiałów ziem rzadkich. Razem z partnerami opracowujemy możliwości uniknięcia zakupów w Chinach – od alternatywnych dostaw po montaż/przetwarzanie i zastąpienie importu poszczególnych ogniw. Bez udziału państwa jest to trudne, ponieważ potrzebne są inwestycje, standardy i długoterminowe umowy.

Kolejnym dużym problemem jest brak wysokiej jakości i optyki. Ciekawa jest historia firmy DJI, obecnie największego gracza na rynku dronów. Wcześniej ich drony nie różniły się zbytnio od innych, ale wszystko zmieniło się po zakupie pakietu akcji szwedzkiej firmy Hasselblad, która specjalizuje się w technologiach fotograficznych. Nowa kamera była kompaktowa, miała dobry zoom i wysoką rozdzielczość – prawdziwe know-how. DJI zintegrowało ten aparat z następną generacją dronów i dzięki temu stało się liderem na rynku. Jeśli coś podobnego pojawi się w Europie i nie zostanie sprzedane Chińczykom lub nie zezwoli się na produkowanie tego w ich kraju, będziemy mieli szansę konkurować.

Jakie są trudności w pracy w dziedzinie technologii obronnych w Europie?

Problem polega na tym, że wciąż zbyt wiele osób w Europie uważa, że wojna to coś odległego, co nas nie dotyczy. Dlatego zamówienia na drony są dość skromne. Najczęściej zamawia się je do celów szkoleniowych.

Nasze obecne moce produkcyjne pozwalają na wytwarzanie do 2 tysięcy dronów miesięcznie. Kluczowym czynnikiem dla skalowania byłaby obecność stabilnych i bezpośrednich zamówień od jednostek wojskowych lub państwa. Stworzyłoby to przewidywalny zakres prac i pozwoliło nam zainwestować w rozszerzenie produkcji.

Przyszłość: skuteczne „kuchenne” drony

Jakie drony są najpopularniejsze do celów szkoleniowych?

Głównie – podstawowe modele dronów. Specyfika dronów polega na tym, że technologie zmieniają się bardzo szybko – mniej więcej co dwa miesiące pojawiają się aktualizacje: nowe systemy łączności, częstotliwości, ulepszone nagrywanie wideo. Nie produkuje się identycznych modeli, nawet do magazynu, ponieważ stale dodaje się nowe opcje. Jak w piekarni: nikt nie chce kupować wczorajszych bułek, wszyscy chcą świeże.

Gdzie znajdujecie specjalistów?

Do prostego montażu drona wystarczy osoba, która choć trochę zna się na technice – z tym nie ma problemu, można tego nauczyć. Ale kiedy mówimy o rozwoju, wynalazkach, tworzeniu własnych dronów, potrzebny jest specjalista, który zna się na nowych technologiach, zwłaszcza na oprogramowaniu, czyli inżynier-programista. A takich specjalistów jest niewielu. Dziś drony montują osoby, które wcześniej naprawiały elektronikę, iPhone'y.

Czy istnieją drony, które zachwycają zaawansowaną technologią?

Istnieją drony bardzo zaawansowane technologicznie, złożone, typu „Bayraktar” – z wieloma funkcjami i potężną kamerą. Zaczęto je opracowywać na długo przed pełną wojną. Ale są drogie.

Ukraińskie projekty można porównać do czegoś w rodzaju karabinu Kałasznikowa: są proste, tanie, ale zaskakująco skuteczne

Europa i Ameryka opracowały skomplikowaną i kosztowną broń, ale Ukraińcy walczą głównie za pomocą dronów o wartości 300 euro. Europejskie jednostki specjalne zaczynają zmieniać strategię, rozumiejąc, że w dzisiejszej wojnie należy brać pod uwagę tanie, „kuchenne” drony, którymi można by walczyć.

Europa pozostaje w tyle w dziedzinie technologii dronów?

Oczywiście. Ponadto w większości krajów brakuje wykwalifikowanych operatorów bezzałogowych statków powietrznych – i to jest problem. Przypomina się Japonia z czasu II wojny światowej: choć posiadała lotnictwo, traciła zdolność bojową z powodu dotkliwego braku wykwalifikowanych pilotów.

Co potrafią drony ze sztuczną inteligencją?

Pojęcie „drony ze sztuczną inteligencją” obejmuje kilka różnych typów systemów – od całkowicie zdalnie sterowanych urządzeń po prawie autonomiczne roboty. Istnieją zwykłe drony, które są całkowicie kontrolowane przez operatora; urządzenie nie podejmuje samodzielnych decyzji. Są też drony z naprowadzaniem – mają wbudowany komputer i algorytm, który po wydaniu polecenia przez operatora namierza cel i utrzymuje go w celowniku, nawet jeśli sygnał słabnie. Pozwala to na przykład na przechwycenie i zaatakowanie poruszającego się obiektu.

Są również systemy zrobotyzowane i półautonomiczne. Przed lotem można do nich wczytać trasę, mapę i sekwencję działań. Takie drony mogą działać na zasadzie bezwładności i nawigacji według wcześniej wczytanych map i obrazów, dlatego nie wymagają stałej łączności z operatorem. Co to oznacza w praktyce? Jeśli nie ma łączności radiowej lub jest ona zakłócana, dron z autonomiczną nawigacją może nadal lecieć zgodnie z programem i po wykryciu celu przez kamerę samodzielnie zainicjować atak.

Jaki wpływ na rozwój branży dronowej i Pana działalność będzie miało pojawienie się rosyjskich dronów nad Polską i nowa umowa między ministrami obrony Ukrainy i Polski?

Podpisano trzy porozumienia na szczeblu ministerstw, ale nie widziałem jeszcze tych dokumentów, więc opieram się na materiałach z polskich mediów.

Ogólnie ocena jest pozytywna: te umowy wzmacniają dwustronną współpracę. W szczególności polskie jednostki będą szkolić się pod okiem ukraińskich instruktorów. To korzystne dla obu stron: Polska ma duży potencjał produkcyjny i technologiczny, a Ukraina unikalne doświadczenie bojowe. Takie kroki pozwolą szybciej tworzyć rozwiązania uwzględniające realia współczesnego pola walki – od systemów naprowadzania ze sztuczną inteligencją po odporne na REB [środki walki radioelektronicznej – red.] grupowe loty dronów. Ostatecznie oba kraje zyskają silniejszy ekosystem obronny i wspólny dostęp do rynku najnowszych technologii bezzałogowych.

Ukraina jest dziś zmuszona do zajmowania pozycji lidera w Europie w produkcji dronów. Jakie są perspektywy dla tej branży po wojnie?

Po zakończeniu wojny nie będzie dużego zapotrzebowania na drony i wielu producentów będzie musiało się przekwalifikować – tak jak niektóre firmy, które produkowały lodówki, przeszły teraz na produkcję sprzętu wojskowego, a po wojnie wrócą do produkcji cywilnej.

Pomysł, że ukraińskie technologie zostaną bez przeszkód przyjęte w Europie, jest mitem. Francuzi chcą kupować od Francuzów, Niemcy od Niemców, a Polacy od Polaków

Nasza firma mogłaby pracować np. nad stworzeniem systemów ochrony przed dronami. Widzimy, że doktryna wojny się zmienia: przyszłość należy do bezzałogowych systemów, które potrafią skutecznie przeciwdziałać względem siebie nawzajem. Chcemy skupić się właśnie na takich rozwiązaniach.