Huśtawka integracji

Od graffiti do bomb: rekrutacja na Telegramie

W Ukrainie doniesienia o tym, że nastolatki zwerbowane przez Rosjan dopuściły się dywersji, chuligaństwa czy terroryzmu, to już codzienność. Początkowo wróg skupiał się na dzieciach z rodzin w trudnej sytuacji socjalnej, ale ostatnie głośne przypadki pokazują, że w pułapkę wpadają nawet nastolatki z zamożnych rodzin, w tym dzieci wojskowych, którzy bronią kraju.

Jednym z najbardziej szokujących przypadków była tragedia w Iwano-Frankiwsku w 2023 roku. Dwóch chłopców w wieku 15 i 17 lat przez kanał na Telegramie dostało zadanie od rosyjskiego kuratora: złożyć domowej roboty bombę i dostarczyć ją pod wskazany adres.

Kiedy wyszli na ulicę, by wykonać zadanie, bomba została zdalnie odpalona. Starszy chłopak zginął na miejscu, młodszemu amputowano nogi

Szerokim echem odbiło się też zabójstwo Iryny Farion, ukraińskiej działaczki społecznej, aktywistki działającej na rzecz języka ukraińskiego i posłanki ze Lwowa. Podejrzewa się o nie Wiaczesława Zinczenkę z Dniepru, syna żołnierza Sił Zbrojnych Ukrainy. Ukraińskie służby specjalne ustalają, czy zatrzymany ma powiązania z ruchem neonazistowskim w Rosji.

Z kolei 14-letnia uczennica z Tarnopola szukała pracy w jednej z grup telegramowych. Hakerzy podstępem uzyskali dostęp do jej danych osobowych, włamali się do jej telefonu i ściągnęli intymne zdjęcia dziewczyny. Szantażem zmusili ją do przeniesienia w plecaku materiału wybuchowego i podłożenia go pod samochodem, który stał w pobliżu posterunku policji. Funkcjonariusze cudem zdołali zapobiec eksplozji.

W 2024 roku, w okresie masowych ataków na obiekty energetyczne Ukrainy, przez kraj przetoczyła się fala incydentów, w których werbowano nastolatków do wysadzania elektrowni. Potem była kolejna fala – podkładania ładunków wybuchowych w wojskowych samochodach

Jak rosyjscy rekruterzy znajdują swoje ofiary? Najczęściej poprzez grupy telegramowe poświęcone poszukiwaniu pracy. Kuszą je pieniędzmi, na przykład prosząc, by na początek zrobić coś łatwego i błahego, na przykład namalować graffiti na jakimś budynku. Płacą hojnie (w lokalnej walucie lub kryptowalucie), a potem idą dalej: namawiają do popełnienia przestępstwa. Obiecują za to większe kwoty, ale tym razem nikt nie zamierza już płacić. Albo szantażują i zastraszają.

Taki schemat pomaga upiec kilka pieczeni na jednym ogniu: zadać cios Ukraińcom rękami innych Ukraińców, wrobić w przestępstwo lub zniszczyć nieletnich, którzy swoimi działaniami rujnują sobie życie, a tym samym wypadną z potencjalnego kręgu oporu przeciw Rosjanom.

„Rzućcie ją na kolana i poniżcie”

W Ukrainie wszystko zaczęło się od anonimowych kanałów na Telegramie, z obraźliwymi komentarzami na temat wspólnych znajomych. Najpierw w ośrodkach regionalnych, a potem nawet w małych miasteczkach, jedna po drugiej pojawiały się grupy o nazwie „Istota (i nazwa miasta)”. Informacje o nich rozchodziły się pocztą pantoflową. Proponowano wysyłanie zdjęć i filmów osób, o których nastolatki chciałyby wyrazić swoją opinię anonimowo. Oczywiście znaleźli się tacy, którzy byli na kogoś obrażeni, zazdrośni, mieli jakieś konflikty. Często celem ataków stawali się „kujoni”, atrakcyjne dziewczyny i ci, którzy nie pasowali do ogólnych norm.

Rozpowszechniano zdjęcia z poniżającymi, cynicznymi opisami, wulgarnymi słowami, które często zawierały bezpośrednie wezwania do przemocy: „gdy ją zobaczycie, oplujcie ją”, „ona ma AIDS”, „w nienaturalny sposób zgwałciłem jego matkę”, „ona ma wszy”, „rzućcie ją na kolana i poniżcie”

Jeśli rodzice lub krewni wstawiali się za dzieckiem, administratorzy kanału mogli stworzyć na nich „teczkę”, organizując nagonkę na całą rodzinę

Ukraińskie ośrodki śledcze, w szczególności serwis NGL.Media, udowodniły, że to część hybrydowej wojny przeciwko Ukrainie, a administratorzy tych kanałów znajdowali się w Rosji. Wszystkie informacje na tych kanałach były podawane w języku rosyjskim, a profile – powiązane z rosyjskimi numerami.

– Znaleźli mój profil na Facebooku i zaczęli pobierać stamtąd zdjęcia, umieszczając je potem w bardzo obraźliwych kontekstach. Udostępniali moje dane kontaktowe: numer telefonu, miejsce pracy – opowiada Iryna z Odesy. – Chciałam chronić moją siostrzenicę. Ją, sportsmenkę i prymuskę, pięknę dziewczynę, przedstawiono jako sprzedająca się do intymnych zabaw. Wpadła w depresję, nie chciała chodzić do szkoły. Administrator kanału zaproponował usunięcie tego posta za pieniądze, ale kiedy się zgodziłam, po prostu zniknął.

Nie chodziło więc o pieniądze, ale o celowe nękanie, wywieranie dodatkowej presji psychicznej na ukraińskich nastolatkach – i tak już doświadczonych przez wojnę, rozłąkę z rodzicami, utratę domu i normalnego, bezpiecznego życia.

Według Nastii Melnyczenko, badaczki zjawiska znęcania się, w destrukcyjnym schemacie nękania w Internecie ostatecznie cierpią wszystkie strony. Największej krzywdy doświadczają dzieci, które znalazły się w roli ofiary. Jednak poziom niepokoju wzrasta również u tych, którzy po prostu scrollowali strony i byli świadkami nękania. Znęcanie się ma silny wpływ na rozwój zespołu stresu pourazowego (PTSD). Badania pokazują, że 27,6% chłopców i 40,5% dziewcząt, którzy doświadczyli znęcania się, miało wyniki mieszczące się w klinicznym zakresie PTSD.

Trauma nastolatków spowodowana znęcaniem się może być większa niż nawet u dorosłych uczestników wojny, pracowników, którzy zostali zwolnieni, czy par po rozwodzie

Podobne do wspomnianych kanały na Telegramie mogły być też wykorzystywane do budowania baz danych nastolatków potencjalnie podatnych na manipulację i próby rekrutowania do nielegalnych zadań.

Tellonym i Szon Patrol, czyli nękanie w Polsce

Chociaż w Polsce kontrole dotyczące wykorzystywania cudzych zdjęć i filmów są surowsze, charakter kontaktów, w które ostatnio angażują się nastolatki, jest bardzo podobny.

Zamiast Telegramu używa się tu Tellonym, aplikacji mobilnej i serwisu internetowego do wymiany anonimowych wiadomości. Początkowo aplikacja ta była niewinnym narzędziem integrującym społeczność liceów i podstawówek. Publikowano tam ogłoszenia o sprzedaży książek, dyskutowano o nauczycielach – którzy są surowi, a którzy nie. Jednak z czasem w wielu szkołach Tellonym stał się narzędziem do celowego nękania.

– Nie wiedziałam o tej aplikacji, dopóki nie usłyszałam szeptów za moimi plecami, bo w Tellonym napisano: „Karina P. z 2b to dziwka” – powiedziała mi córka mojej przyjaciółki.

Niedawno polscy nastolatkowie znaleźli sobie nową rozrywkę: organizują „patrole” sprawdzające, czy dziewczyny są odpowiednio ubrane, i publikują w mediach społecznościowych krytyczne filmy. Wskazane w ten sposób dziewczyny zmagają się z wieloma negatywnymi komentarzami na swój temat. Liczba kont w mediach społecznościowych, które używają nazwy „Szon Patrol (+ nazwa miasta)”, gwałtownie rośnie.

Słowo „szon” w młodzieżowym slangu oznacza prostytutkę.

To nie przypadek, ale celowe naśladowanie modelu destabilizacji psychologicznej: to, co wypróbowano w Ukrainie, teraz wprowadza się w Polsce – z uwzględnieniem mentalności narodowej i realiów prawnych dotyczących publikowania zdjęć i filmów. Jedynym celem jest sianie chaosu i dzielenie społeczeństwa

Test podatności: jak rekruterzy badają grunt

Tylko w moim małym miasteczku, w obwodzie odeskim, w ciągu ostatniego miesiąca sporządzono protokoły administracyjne wobec rodziców trójki dzieci. To bezpośrednia konsekwencja nowej fali: w anonimowych grupach telegramowych w zamian za niewielką zapłatę 100 czy 200 hrywien (10-20 zł) zachęca się dzieci i nastolatków do naruszania porządku publicznego lub działań niezgodnych z prawem. Proponuje się im na przykład wykonywanie niebezpiecznych akrobacji na rowerach lub motorowerach, wspinanie się na pomniki, kąpanie w miejskiej fontannie, odpalanie petard (podczas wojny to zabronione, bo wywołuje lęk) – a potem fotografowanie i filmowanie tego wszystkiego. I publikowanie.

„Ceniony” jest content z bezdomnymi, osobami pijanymi i rówieśnikami w upokarzających sytuacjach

Jak podkreśla polski reporter Paweł Jędral, Rosja systematycznie stosuje te same narzędzia – dezinformację, cyberataki i angażowanie wrażliwych grup w fizyczny wandalizm – również w Mołdawii. Ta na pierwszy rzut oka dziwna taktyka jest skutecznym narzędziem wojny hybrydowej.

Co jednak najważniejsze, dzięki takim pozornie niegroźnym działaniom następuje selekcja potencjalnych kandydatów do dalszej, już poważniejszej, współpracy.

„Łatwy szmal” i „ważna misja”, czyli haczyki

Podatne i posłuszne dzieci rekrutuje się do popełniania poważniejszych przestępstw. Ostatecznym celem jest wykorzystanie ich do przeprowadzania aktów dywersji, podpaleń, zamachów bombowych itp. Za granicą takie przypadki mają wywoływać negatywne nastawienie do Ukraińców, zmniejszyć poparcie dla Ukrainy i solidarność z nią.

Analiza przeprowadzona przez ukraińską fundację charytatywną „Głosy dzieci” pokazuje, że Rosjanie celowo poszukują nastolatków z tak zwanej strefy ryzyka, proponując im pieniądze w zamian za destrukcyjne treści lub wykonywanie niezgodnych z prawem zleceń. Do tej kategorii należą dzieci, które odczuwają izolację społeczną, mają niską samoocenę lub problemy finansowe.

Ta wrażliwość jest szczególnie silna w środowisku dzieci będących uchodźcami. Liczba potencjalnych celów może być tutaj wyższa z powodu szeregu czynników systemowych: izolacji społecznej w środowisku zagranicznych rówieśników, rozdzielenia rodzin, problemów finansowych.

Także lokalni nastolatkowie, którzy słyszeli ksenofobiczne wypowiedzi rodziców, często łatwo ulegają zewnętrznym wpływom. Rekruterzy wiedzą, na jakie czułe punkty naciskać.

Kiedy czujesz bezsilność i niepokój, nagle pojawia się ktoś, kto potrafi przekonać cię o ważności określonych działań – ostrzega fundacja „Głosy dzieci”

Niedawna historia z Wrocławia pokazuje, jak działają te mechanizmy. Podejrzani – grupa ukraińskich nastolatków – zwabili innego Ukraińca, 23-letniego, na rzekomą randkę z 16-letnią dziewczyną. Kiedy mężczyzna przyszedł, brutalnie go pobili, ogolili mu głowę i namalowali na twarzy nazistowskie symbole. Wszystko sfilmowali.

Z kolei polska policja zatrzymała dwóch 17-letnich obywateli Ukrainy, którzy według śledczych na zlecenie zagranicznych służb specjalnych pozostawiali „banderowskie hasła” oraz czerwono-czarne symbole na budynkach i pomnikach ofiar tragedii wołyńskiej. Polskie służby specjalne podkreślają, że działania te miały charakter prowokacji i służyły podsycaniu wrogości między Ukraińcami i Polakami.

Takie sytuacje powtarzają się w różnych krajach UE, gdzie mieszkają ukraińscy uchodźcy. Niedawno w Holandii policja aresztowała dwóch 17-latków pod zarzutem szpiegostwa na rzecz Rosji. Według ojca jednego z nich, syn został zwerbowany przez prorosyjskiego hakera za pośrednictwem Telegramu. W sierpniu nastolatek z Wi-Fi snifferem [urządzenie do przechwytywania danych – red.] kręcił się w pobliżu biur Europolu, Eurojustu i ambasady Kanady w Hadze, szpiegując pracę tych instytucji.

Zaufanie kontra manipulacje: jak przeciwdziałać

Ministerstwo Edukacji Ukrainy wyjaśnia: podstawowym zabezpieczeniem jest zaufanie między rodzicami a dzieckiem. Jest ono w stanie zniweczyć wszystkie schematy rekrutacyjne.

Ten mechanizm ochronny, budowany od najmłodszych lat, dowiódł już swojej skuteczności. Dowodzi tego przypadek w Tarnopolu. Ósmoklasista jednej z tamtejszych szkół nie zgodził się na propozycję „zarobku”, którą otrzymał w komunikatorze: przeprowadzenie zamachu terrorystycznego na urzędników państwowych. Rozpoczął tę komunikację dla żartu, ale wkrótce zaczęto go szantażować i grozić mu. Opowiedział o wszystkim rodzicom, cyberprzemoc udało się powstrzymać.

Okres dojrzewania to czas burzliwych zmian w organizmie i psychice, co sprawia, że młodzież jest szczególnie podatna na radykalne idee. Układ limbiczny (emocje) jest już dobrze rozwinięty, a kora przedczołowa (samokontrola, ocena ryzyka) jeszcze nie. Dlatego emocje często biorą górę nad rozsądkiem. Manipulatorzy wykorzystują to, podsuwając proste odpowiedzi na złożone pytania. To, że młodzi chłopcy i dziewczęta ulegają takim wpływom, nie świadczy o ich złym charakterze, lecz o umiejętnościach wroga.

Co mogą zrobić rodzice

1. Porozmawiać z dzieckiem o ryzyku, które może się pojawić, ostrzec przed możliwością szantażu i zastraszania. Podać przykłady różnych adekwatnych sytuacji, w szczególności takich, w których wszystko zaczęło się od propozycji „łatwych pieniędzy” lub wykonania „specjalnej misji”. Wyjaśnić, jak przebiega rekrutacja i jak postępować w przypadku popadnięcia w tarapaty.

2. Nie pouczać nastolatka na temat jego przekonań czy zainteresowań. Być wsparciem, a nie nadzorcą. Nie potępiać, tylko słuchać i zadawać wiele pytań. Poszukiwanie odpowiedzi uczy krytycznego myślenia.

3. Zaproponować alternatywę dla tego, czego szukają manipulatorzy. Skierować energię dziecka w konstruktywną stronę. Jeśli niepokoi je jakaś niesprawiedliwość, wspólnie z nim zaangażować się w działalność charytatywną. A jeśli brakuje mu pieniędzy – wspólnie poszukać sposobu na ich zarobienie.

Trzeba zdać sobie sprawę z tego, jakie bolączki wykorzystuje wróg. W Polsce to podsycanie wrogości narodowej: próby skłócenia Ukraińców z Polakami, sianie niezgody między uchodźcami a lokalną społecznością

Wrodzy manipulatorzy zawsze grają na podziałach. Naszym obowiązkiem jest nie potępiać ofiar, ale stworzyć system, w którym każde dziecko będzie wiedziało, gdzie zwrócić się o pomoc, nie obawiając się kary.

‍ Zdjęcia: Shutterstock

Druga kadencja Ursuli von der Leyen na stanowisku przewodniczącej Komisji Europejskiej wiąże się z próbami podważania jej autorytetu. W lipcu wyszła obronną ręką z głosowania nad wotum nieufności wobec niej. Podczas obecnej (6-9 października) sesji plenarnej Parlamentu Europejskiego kwestia zaufania do von der Leyen znów będzie przedmiotem głosowania. Poparcie centrystów i sił umiarkowanych powinno zapewnić przewodniczącej KE tymczasowy spokój na stanowisku. Ale czy tego poparcia wystarczy na dłużej?

Najlepszy człowiek do tej roboty

Maryna Stepanenko: – Od 2014 roku żaden przewodniczący Komisji Europejskiej nie spotkał się z wotum nieufności, a Ursula von der Leyen znalazła się w takiej sytuacji już po raz drugi. Gdzie leży źródło tego kryzysu politycznego?

Roland Freudenstein: – W Komisji Europejskiej coraz częściej pojawiają się krytyczne uwagi pod adresem jej przewodniczącej nie tylko ze strony politycznych ekstremistów, lecz także części centrystów. Jednak wszyscy rozumieją, że tak naprawdę nie ma alternatywy. Dlatego najbliższe głosowanie nad wotum nieufności raczej nie przyniesie skutku.

Niektórzy nazywają Ursulę von der Leyen „silnym głosem Europy na świecie” i konsekwentną lobbystką interesów Ukrainy w Europie. Inni twierdzą, że brakuje jej uporu, aby doprowadzać ważne inicjatywy do końca. Jakie mocne i słabe strony von der Leyen jako polityczki może Pan wymienić?

– Powiedziałbym, że jej główną siłą jest siła jej przekonań i niesamowita pracowitość.

Często nazywają ją pracoholiczką. Nawet swój pokój hotelowy na 13. piętrze siedziby Komisji w Brukseli urządziła jak biuro

Oczywiście niektórym to się nie podoba. Niektórzy nie lubią silnych przewodniczących Komisji, inni – silnych kobiet. Krytykowano ją również za to, że nie poświęcała wystarczającej uwagi niektórym projektom, chociaż zazwyczaj były to przypadki, w których okoliczności działały przeciw niej.

Najlepszym przykładem jest Europejski Zielony Ład – wysiłki mające na celu zrównoważenie konkurencyjności gospodarczej Europy i walkę ze zmianami klimatycznymi. Przez wiele lat wahadło nastrojów przechylało się w stronę ratowania planety, ale ten moment już minął. Obecnie von der Leyen nie jest w stanie zrealizować wszystkich elementów „zielonego kursu”, które popierała na początku swojej drugiej kadencji.

Chociaż latem wotum nieufności nie zostało przyjęte, świadczy ono o poważnych rozbieżnościach w Parlamencie Europejskim. Jak Pan ocenia zdolność von der Leyen do utrzymania poparcia różnych grup politycznych w drugiej kadencji?

To właśnie fakt, że jej najzagorzalsi krytycy pochodzą ze skrajnej lewicy i skrajnej prawicy, gwarantuje jej przetrwanie. Lewica nie chce głosować razem z prawicą – i vice versa. Ponadto naprawdę istnieje poczucie, że nikt inny nie mógłby wykonywać tej pracy lepiej niż ona, nawet wśród jej krytyków.

Jeśli spojrzeć na ich własne kryteria – w szczególności dotyczące ustawodawstwa socjalnego, polityki ekologicznej, szacunku dla państw członkowskich itp. – to po prostu nie wyobrażam sobie nikogo innego, kto mógłby pełnić tę rolę

Wiedzą o tym również jej krytycy, zwłaszcza ci, którzy znajdują się w centrum sceny politycznej i mogą być niezadowoleni z jej stylu lub niektórych jej decyzji. Ostatecznie nawet oni to przyznają.

Czy Ursula von der Leyen jest w stanie dostosować swoją politykę, by zadowolić zarówno partie centrowe, jak prawicowe, zachowując jednocześnie jedność UE?

Nie, nie da się tego zrobić, ponieważ nie da się zadowolić wszystkich. Podobnie jest w polityce krajowej: żaden szef rządu nie jest w stanie zadowolić wszystkich wyborców. Dlatego von der Leyen jest zmuszona polegać na koalicji sił zajmujących stanowisko centrowe.

Jednak nawet w ramach tej koalicji niezwykle trudno jest utrzymać konsensus, wymaga to ciągłych kompromisów. I właśnie tutaj jej siła oraz jej dyscyplina pracy odgrywają pozytywną rolę. Aby iść na kompromisy, trzeba być silnym i mieć silne przekonania. Jednocześnie trzeba niezwykle dużo pracować i współpracować z ogromną liczbą osób podejmujących decyzje.

Jestem głęboko przekonany, że Ursula von der Leyen jest obecnie najlepszą osobą do tej pracy.

Polityczne show skrajnej prawicy

Rosną wpływy prawicowych partii w Parlamencie Europejskim. Jak Pan ocenia ich oddziaływanie na kurs polityczny UE? Czy mogą zmienić układ sił w Europejskiej Partii Ludowej (EPP)?

Pod przewodnictwem Manfreda Webera Europejska Partia Ludowa czasami przyjmowała głosy skrajnej prawicy, co pozwoliło jej utworzyć większość wykraczającą poza klasyczną koalicję centrową: EPL, liberałów, socjaldemokratów i zielonych. Na przykład w odniesieniu do niektórych postanowień „zielonego kursu” EPP nie poszła za von der Leyen i zdołała skłonić Komisję do przyjęcia bardziej prawicowych, prorolniczych stanowisk.

Jednak w kwestiach strategicznych (europejska obrona, wsparcie dla Ukrainy, globalne umowy handlowe) jej stanowisko jest w pełni zgodne ze stanowiskiem EPP. W tych kwestiach problemy pojawiają się zazwyczaj ze strony lewicy, zwłaszcza socjalistów i zielonych. Jednym z przykładów jest jej zdecydowana reakcja na sytuację w Izraelu i Strefie Gazy, którą wielu członków UE, socjaliści i zieloni uznali za pochopną i jednostronną na korzyść Izraela.

EPP wpłynęła więc w pewnym stopniu na program von der Leyen, ale w kwestiach strategicznych pozostaje bliska jej poglądom.

Czy można stwierdzić, biorąc pod uwagę poparcie prawicowych partii dla wotum nieufności wobec von der Leyen, że ich celem jest nie tylko zmiana kierownictwa, ale także wywarcie wpływu na ogólny kurs UE?

Tak, one próbują to zrobić. Próbują osiągnąć pewne taktyczne sukcesy, gromadząc dużą liczbę głosów za wotum nieufności wobec Ursuli von der Leyen. Prawdopodobnie nie wygrają tych głosowań, ale chodzi o to, aby wysłać sygnał.

Jeśli spojrzeć na retorykę Viktora Orbána, staje się oczywiste, że Bruksela jest jego wrogiem, a nikt nie uosabia Brukseli bardziej niż Ursula von der Leyen, przewodnicząca Komisji Europejskiej

Oczywiście są też inne wpływowe postaci – przewodniczący Parlamentu, przewodniczący Rady czy Kaja Kallas, wysoka przedstawiciel ds. polityki zagranicznej. Ale von der Leyen jest najbardziej wpływowa.

Dlatego staje się symbolem europejskiej administracji, instytucji UE, które zdaniem Orbána stały się zbyt potężne i popchnęły Europę w złym kierunku. Dlatego wraz z Patriotami dla Europy [Patriots for Europe, PFE, to skrajnie prawicowa grupa polityczna w Parlamencie Europejskim – przyp. aut.] i innymi prawicowymi siłami chce ją publicznie atakować, a przez to – atakować instytucje unijne. Oni chcą to przekształcić w wielkie polityczne show.

Węgry pod przywództwem Orbána niejednokrotnie blokowały inicjatywy UE, w szczególności dotyczące sankcji wobec Rosji. Jak Pan ocenia takie zachowanie Orbána i jego wpływ na pozycję Ursuli von der Leyen?

Viktor Orbán faktycznie stanął po stronie Putina – nigdy tego nie przyzna, ale taka jest prawda. Wierzy, że przyszłość należy do dyktatorów, chce utrzymywać z nimi dobre stosunki i ostatecznie sam chce zostać dyktatorem. Może nawet przegrać następne wybory, ale taki jest jego światopogląd.

Odrzuca wszystko, za czym opowiada się UE: wspólną suwerenność, silne instytucje brukselskie, głosowanie większością głosów w Radzie. Był również zdecydowanym przeciwnikiem członkostwa Ukrainy w UE. W najbliższych tygodniach Rada może jednak podjąć próbę obejścia węgierskiego weta w sprawie sankcji wobec Rosji.

Obecnie nie tylko instytucje brukselskie, ale także większość państw członkowskich UE ma Orbana serdecznie dosyć i poszukuje sposobów na obejście Węgier, a czasem nawet Węgier i Słowacji

To duża zmiana. Wcześniej państwa członkowskie nie lubiły Orbána, ale rzadko atakowały go otwarcie. Teraz robią to Polska, kraje bałtyckie, kraje północne, czasami nawet Niemcy. Dlatego Orbán czuje się osaczony. Nadal przedstawia Brukselę jako wroga, a państwa członkowskie jako „dobrych chłopców”, ale w rzeczywistości większość rządów otwarcie się mu sprzeciwia. Jego planem awaryjnym jest podważenie ich legitymizacji poprzez nazywanie ich „elitą” czy „globalistami”, którzy nie reprezentują już swoich narodów. Tyle że te rządy zostały wybrane w demokratyczny sposób, co stawia Orbana w trudnej sytuacji.

Von der Leyen publicznie popiera pomysł zniesienia obowiązkowego konsensusu w głosowaniach UE w niektórych obszarach. Czy można uznać ten krok za radykalny i ryzykowny dla jej kariery politycznej?

Nie, ponieważ to nie ona jest głównym motorem tego procesu. I postępuje bardzo mądrze, nie będąc nim, ponieważ to tylko wzmocniłoby stereotyp o niej jako żądnej władzy eurokratce, która ogranicza prawa państw członkowskich. Nie zapominajmy, że w kwestii głosowania większością głosów w naprawdę decydujących sprawach są też inne państwa członkowskie, które się wahają.

Dlatego będzie znacznie lepiej, jeśli inna wpływowa postać w Brukseli, w tym przypadku przewodniczący Rady Europejskiej António Costa, podejmie tę inicjatywę, a pozostałe państwa członkowskie ją poprą. W ten sposób ta kwestia stanie się kwestią o charakterze politycznym, a nie inicjatywą jednej osoby. Szczerze mówiąc, nie sądzę, aby kwestia głosowania większościowego miała negatywny wpływ na jej karierę.

Dezinformacja i naturalny wróg rosyjskiej propagandy

Jak Pan ocenia rolę dezinformacji w procesach politycznych UE, w szczególności w kampaniach przeciwko von der Leyen?

Jej wpływ jest dość duży. Mam na myśli to, że Rosja robi wszystko, co w jej mocy, by zwiększyć napięcie w europejskiej polityce – zarówno w państwach członkowskich, jak w brukselskiej bańce. Negatywny wizerunek Ursuli von der Leyen jest częścią tego podsycania konfliktów. I oczywiście rosyjska dezinformacja i propaganda są wymierzone w von der Leyen, ponieważ była i jest aktywna w kwestiach dotyczących Ukrainy. Ona jest dla nich naturalnym wrogiem.

Rosja zawsze stara się zaostrzyć napięcia polityczne i konflikty wewnątrz Unii Europejskiej.

Jednocześnie zauważam, że ludzie wyrażają eurosceptyczne poglądy, krytykują von der Leyen lub Ukrainę nie tylko dlatego, że płaci im za to Kreml. Czasami są o tym naprawdę przekonani. Dlatego byłbym ostrożny w traktowaniu każdej krytyki jako rosyjskiej dezinformacji lub twierdzeniu, że ktoś jest na żołdzie Putina.

Musimy zwalczać tę krytykę za pomocą argumentów politycznych, a nie tylko wytykając palcem.

Istnieje bowiem powszechne poczucie niezadowolenia, poczucie, że sprawy idą w złym kierunku, że podział bogactwa jest niesprawiedliwy, że Europa nie generuje wystarczającego wzrostu gospodarczego, że zbyt wiele wydaje się na zbrojenia, a zbyt mało na sprawy socjalne itp.

Te odczucia są realne. Rosja próbuje je wykorzystać do zaostrzania napięć politycznych. Jednak właściwym sposobem przeciwdziałania tej krytyce są działania polityczne, a nie tylko oskarżanie kogoś o to, że otrzymuje pieniądze z Moskwy.

Czy Unia reaguje wystarczająco aktywnie na zagrożenia związane z dezinformacją ze strony państw trzecich? Co trzeba zrobić, by wzmocnić ochronę unijnej przestrzeni informacyjnej?

Rządy krajowe i Unia nie powinny bezpośrednio zatrudniać ludzi do walki z dezinformacją. Zamiast tego powinny finansować projekty wspierające i rozwijające społeczeństwo obywatelskie – na przykład dziennikarzy śledczych, którzy demaskują sieci rosyjskich wpływów.

Oczywiście, rządy powinny wykorzystywać swoje służby wywiadowcze do wykrywania operacji wpływu. Jednak główna reakcja wolnego społeczeństwa na autorytarne zagrożenia (w sferze informacyjnej, sieciach społecznościowych lub gospodarce) powinna pochodzić od społeczeństwa obywatelskiego. Chodzi o fundacje, partie polityczne, ośrodki analityczne, stowarzyszenia, uniwersytety, media.

Sama Ukraina odniosła niezwykły sukces w przeciwdziałaniu rosyjskiej dezinformacji od pierwszych lat po nielegalnej aneksji Krymu i okupacji Donbasu w 2014 roku. To właśnie ukraińskie społeczeństwo obywatelskie zareagowało – i to znacznie szybciej niż władze. Tak samo powinno być w Unii Europejskiej. Rządy powinny finansować i wspierać społeczeństwo obywatelskie, ale faktyczną pracę muszą wykonywać sami obywatele.

Integracja Ukrainy z Unią: to dopiero początek

W swoim przemówieniu o stanie Unii Europejskiej („State of the Union”) Ursula von der Leyen podkreśliła znaczenie integracji Ukrainy z UE. Jak Pan ocenia rolę przewodniczącej Komisji Europejskiej w tym procesie?

Ona wyznacza konkretne cele, wytycza kierunki na drodze Ukrainy do członkostwa w UE. I nie jest to tylko jej osobista inicjatywa, ale inicjatywa całej Komisji Europejskiej. Realizuje wolę państw członkowskich w Radzie UE, ale nadal jest wiele spraw, którymi kieruje samodzielnie.

Pomoc UE dla Ukrainy, w szczególności finansowane przez UE wsparcie wojskowe, jest ogromnym osobistym sukcesem Ursuli von der Leyen, ponieważ włożyła w to naprawdę dużo energii. To samo dotyczy drogi Ukrainy do członkostwa

Jednak ostatecznie decyzje będą podejmować państwa członkowskie, a nie Komisja Europejska czy von der Leyen osobiście.

Czy Ukraina może zostać członkiem UE do 2030 roku?

Taki jest plan. Nie powiedziałbym, że to niemożliwe, ale UE ma zaskakująco niejednoznaczne doświadczenia z ustalaniem konkretnej daty przed pomyślnym zakończeniem wszystkich rozdziałów negocjacji i pełnym wdrożeniem wszystkich niezbędnych przepisów w kraju przystępującym do UE.

Ukraina ma nad czym pracować. Nie w zakresie przyjmowania ustawodawstwa, które w większości jest już gotowe, ale w zakresie jego wdrażania, w szczególności wzmocnienia walki z korupcją i praworządności. Ten rok przyniósł pewne niepowodzenia, które z pewnością nie sprzyjały przyspieszeniu procesu przystąpienia Ukrainy do Unii. Ale Ukraina ma potencjał, by sprostać tym wyzwaniom.

Jest początek września. Tej dość chłodnej nocy w ciągu kilku godzin sześć samochodów zostaje wysadzonych w powietrze przez drony kamikadze. Wszystko dzieje się na głównym szlaku logistycznym łączącym Izium i Słowiańsk. To najlepsza i najszybsza droga, którą można dojechać na Donbas z Kijowa czy Charkowa. Tędy codziennie jeżdżą setki samochodów wojskowych, wolontariusze, cywile, tędy  karetkami pogotowia przeprowadzane są ewakuacje z rannymi wojownikami. Stąd do pierwszej linii frontu jest niecałe czterdzieści kilometrów. Choć my wszyscy przywykliśmy już do życia w rytm uderzeń dronów, tego nikt nie jest w stanie pojąć. Do dziś ta droga wydawała się zupełnie bezpieczna.

Drony zmieniają frontową rzeczywistość

Jeszcze dwa lata temu zdarzało mi się odwiedzać żołnierzy, szczególnie artylerzystów czy droniarzy, na pozycjach bojowych. Wówczas bezpieczeństwo dyktował zasięg artylerii - wiedzieliśmy, jak się poruszać blisko linii frontu, by zminimalizować ryzyko ostrzału. 

Słowo „niebezpieczne” funkcjonowało w zupełnie innym wymiarze. Niebezpieczeństwo można było przewidzieć, przygotować się, a często nawet mu zapobiec. Czasem nawet słyszałam, że “jeśli się jest wolontariuszem, to trzeba być głupim, by dać się zabić na wojnie”. 

Coś w tym było. Bo jeśli słuchało się komunikatów wojskowych, sprawdzało się szlak zaraz przed wyjazdem, pozostawało w stałej komunikacji z tymi, którzy dobrze znają teren, było naprawdę mało prawdopodobne, by coś poszło nie tak. 

W tej chwili drony kompletnie zmieniły frontową rzeczywistość. Latają rojami nad linią frontu i uderzają we wszystko i wszystkich. Tu nie ma znaczenia, czy to wojskowy pojazd, czy samochód do ewakuacji medycznej, czy karetka oznaczona wielkim czerwonym krzyżem. 

Rosjanie biją we wszystkie pojazdy, nie robią żadnych wyjątków. Ale nie tylko w pojazdy. Jeśli misja drona dobiega końca, bo wyczerpuje mu się bateria, to uderza on w cokolwiek, co spotka na swojej drodze. Na rozładowanym akumulatorze nie wróci do operatora, a przecież szkoda marnować ładunek wybuchowy. 

Wstrząsające są zdjęcia starszej kobiety, która w okolicach miasta Pokrowsk jechała na rowerze. Rosyjski dron w biały dzień rozerwał ją na kawałki na środku ulicy. Równie przerażające są filmy mieszkańców Chersonia, którzy przechodzą chodnikami, zarośniętymi już chwastami i polnymi kwiatami, szybkim krokiem i przy ścianach budynków. 

Starają się być niewidzialni, bo tam mówi się już o „safari”, polowaniu na cywili 

Nie każdy jest w posiadaniu „cukierka”, czyli detektora dronów, a już zdecydowana mniejszość ma dostęp do przechwytywacza sygnału.

— To działa tak, że nagle dostajesz sygnał dźwiękowy, a potem na tym ekranie pojawia się obraz z kamery drona - opowiada Bruno Beeckman, holenderski dziennikarz i producent. Pokazuje małe urządzenie z monitorem, póki co zaśnieżonym, jak stary telewizor. To jest coś, co jest ci absolutnie potrzebne, kiedy chodzisz ulicami Chersonia, który codziennie jest atakowany setkami dronów. Kiedy dron znajdzie się w twoim zasięgu, na ekranie pojawi się obraz, który widzi operator drona. 

Widząc, co widzi on, masz dużo większe szanse, by się ukryć. To nie do pomyślenia, że mówimy tu o codziennym życiu w dużym ukraińskim mieście, które jeszcze do niedawna kojarzyło się głównie z najlepszymi arbuzami na świecie.

Drogę z Iziumu do Słowiańska pokonałam setki razy, znam ją niemal na pamięć. Wiem, gdzie leży pognieciony od fali uderzeniowej potężny drogowskaz z zamazanymi nazwami miast, gdzie są ruiny kościoła, a gdzie stał wrak spalonego czołgu. Na blokpoście zatrzymują nas żołnierze.

— Dokąd jedziecie? Wiecie jaka jest sytuacja?

— Tak, chciałabym tylko potwierdzić. Musimy zjechać z drogi w okolicy Adwdijiwki, prawda?

Żołnierz zajrzał do środka, zobaczył włączony detektor dronów i troje ludzi, którzy są w stu procentach pewni, że cel tej podróży jest wart ryzyka. 

— Tak. Jedźcie ostrożnie — żołnierz skinieniem głowy pozwolił odjechać.

Mimo niebezpieczeństwa na drodze, ruch jest dość spory, bo alternatywna trasa to dodatkowe dwie godziny po dziurawej drodze. Więc wszyscy ryzykują i będą ryzykować dalej, dopóki niebezpieczeństwo nie będzie śmiertelnie. 

Teraz wszyscy gramy w dronową ruletkę.

Rok temu tam był nasz blindaż 

Jest czerwiec 2024 roku. Od rosyjskich pozycji dzieli nas kilka kilometrów. Co jakiś czas szum drzew, które jeszcze nie zostały ścięte pociskami, przerywa głośny wybuch. Dobrze wiem, czym jest las dotknięty wojną. Zapach mchu i szyszek miesza się z dymem i metalem. Ziemia nieustannie drży od pracy artylerii i spadających pocisków.

Szybkim krokiem podążam za Damianem Dudą. Idziemy w kierunku dziury w ziemi, która przez najbliższe 48-godzin będzie naszym domem. Tu właśnie polscy medycy z fundacji „W międzyczasie” ukrywają się przed nieustającymi ostrzałami. Mijamy spaloną połać ziemi, czarną jak węgiel, i dziesiątki opalonych u spodu drzew, których kora ukruszyła się niemal do połowy pnia. 

— Ta część linii jest jeszcze pokryta lasem — odzywa się Damian, kiedy dostrzega, że rozglądam się dookoła, i wskazuje ręką przed siebie: — Tam zaczynają się pozycje obronne, na które mówimy: „bołota”. Za błotami jest szara strefa, tak zwany null, pozycje zerowe. Tam wszystko jest zjarane, lasu nie ma. 

Przed wojną Las Serebriański był rezerwatem przyrody. Zieloną, szumiącą oazą na pograniczu obwodów donieckiego i ługańskiego.

W ciągu kilkunastu miesięcy intensywnych walk zielony azyl zmienił się w pogorzelisko niedające schronienia nie tylko zwierzętom, ale i żołnierzom, których pozycje znalazły się pod gołym niebem

Dziś ekologia zdaje się nie być tak ważna, jak życie ukraińskich żołnierzy, których krew codziennie chłonie ziemia. Ale rany, które Rosjanie zadali ukraińskim lasom, stepom czy zbiornikom wodnym, nie zostaną wyleczone jeszcze długo po tym jak ucichną armaty, a skutki ataków, zanieczyszczeń i zniszczeń będą naprawiane przez dziesięciolecia. Mówi się, że rozminowanie Ukrainy zajmie siedemset lat. Że step, który powstał w wyniku zniszczenia tamy w Nowej Kachowce, zmieni na zawsze ekosystem i wpłynie na stan środowiska w całej Europie. Że ukraińska ziemia wchłonęła przemysłową truciznę po ciężkich walkach na terenach zakładów przemysłowych takich jak Azowstal w Mariupolu, zespół zakładów koksochemicznych w Awdijiwce czy kombinat Azot w Siewierodoniecku. Przyroda jest milczącą ofiarą rosyjskiej agresji, a takie miejsca, jak Las Serebriański, prawdopodobnie już nigdy nie wrócą do stanu sprzed wojny. Jego teren przypomina bardziej krajobraz księżycowy, z gdzieniegdzie wystającymi kikutami, pozostałościami po drzewach. 

I codziennie, centymetr po centymetrze, znika w rękach Rosjan.

Kiedy wreszcie wyjeżdżamy z lasu na bezpieczniejszy teren, Damian klepie mnie w ramię. 

— Możesz sobie z dumą powiedzieć, że zdążyłaś odwiedzić obwód ługański.

Zdążyłam też zobaczyć miejsce pracy polskich medyków, bo kilka miesięcy później bezpośrednie uderzenie pocisku zmiótł nasz blindaż z powierzchni ziemi. Na szczęście nikogo nie było wtedy w środku, nie było też rannych. Ale każdego dnia Rosjanie przesuwali się dalej i dalej, by w końcu, latem 2025 roku, zająć ukraińskie pozycje, na których byłam, obserwowując pracę ekipy Damiana.

Radio Swoboda próbowało ustalić, jaka część terytorium obwodu ługańskiego znajduje się w tej chwili pod okupacją. 

Według danych, które otrzymali od regionalnej administracji wojskowej, 1 lipca 2025 roku było to aż 95%, w tym szesnaście miejscowości znajdowało się w strefie aktywnych działań wojennych. Jednak biorąc pod uwagę tempo, w jakim Rosjanie zajmują te tereny, a także oficjalne dane pochodzące ze strony DeepState, można wywnioskować, że od tamtego czasu wielkość terenu pod kontrolą Zbrojnych Sił Ukrainy znacznie się zmniejszyła.

Bijące serce Donbasu

Zaraz po wjechaniu do Kramatorska dociera do nas informacja: tej nocy rosyjskie drony niemal jednocześnie uderzyły w trzy stacje benzynowe. Dla nas to jasny sygnał. W ten sposób Rosjanie będą próbować utrudnić lub uniemożliwić poruszanie się. Stacji benzynowych w okolicy i tak nie jest wiele, a ich brak realnie wpłynie na pogorszenie logistyki. Oglądam zdjęcia w internecie: dobrze znane mi zielone logo, pomięte blachy, potłuczone szkło. Decyduję się jechać na tę stację, by udokumentować jeden z tych ataków. Na miejscu zastaję ekipę pracowników, która z miotłami w rękach zamiata ostatnie kawałki szkła. Na parkingu leży sterta pogniecionego od fali uderzeniowej metalu, gotowa do wywiezienia na złom.

— My tu całą noc pracowaliśmy, sprzątaliśmy — mówi brodaty mężczyzna z kolczykiem w uchu. — Dystrybutory nie zostały uszkodzone, więc będziemy mogli wznowić pracę. Wiemy, jakie to ważne. Zobacz, tam leżą kawałki drona.

Mężczyzna pokazuje mi palcem kupkę żelaza na murku. Są tam kawałki silnika, akumulatora, pomięte kabelki, wszystko drobiazgowo zebrane, żeby służby mogły sprawniej pracować i ustalić, co dokładnie wyrządziło takie szkody. 

Z drugiej strony stacji dość głęboka dziura w betonie, miejsce uderzenia bezzałogowca zaznaczone czerwonym markerem. Posprzątane naprędce, ale skrupulatnie, by jak najszybciej zatrzeć te kolejne rany zadane przez Rosję. 

To też bardzo charakterystyczna cecha Ukraińców. Skutki ataków usuwane są błyskawicznie, drogi są przywracane do ruchu jak najszybciej, logistyka wraca na swoje tory, a ludzie następnego dnia idą na zakupy i do pracy. Jakby to wszystko, co działo się w nocy, było tylko strasznym snem. 

O poranku działają kawiarenki, bazarki, usługi. W Kramatorsku mieszkają uchodźcy z obwodów ługańskiego i donieckiego, z miejsc, które znajdują się pod okupacją.

Niektórzy z nich uciekają trzeci czy czwarty raz, bo front pożera kolejne miejsca, w którym zaczynali nowe życie

Jeśli na stole negocjacyjnym Rosja chce położyć oddanie takich miast jak Słowiańsk czy Kramatorsk — to co chcieliby powiedzieć tym ludziom? Że mają uciekać kolejny raz, czy może mają przyjąć paszport kraju, który spalił wszystko, co kochali? Kraju, który gwałcił, torturował i zastraszał? Tutaj nikt nie da się zastraszyć. Tutaj nikt nie odda swojego domu bez walki. Ukraińskie flagi wiszą tu na każdym kroku, a kogokolwiek zapytasz o to na ulicy, usłyszysz, że Краматорськ це Україна — Kramatorsk to Ukraina.

‍Zdjęcia: Aldona Hartwińska